Xayriddin Sultonov - Qog‘oz gullar (hikoya) Pazartesi, 15 Temmuz 2019
Bugun mening sig‘inadigan kunim… Chingiz Aytmatov. «Somon yo‘li». Eng osoni — ko‘zni chirt yumish edi. Bir-biriga chirmashgan binafsharang halqalar: bir, ikki, uch… Sanoq asabini battar toliqtirardi. «Odam xushxabardan ham o‘lib ketishi hech gap emas ekan-da. Qayerda o‘qigan edim — «Xushxabarning qanoti bor?» Gazetada shekilli. Xushxabarning qanoti bor… Xo‘sh, xushxabarning qanotida-chi? Xushxabarning qanotida ham xushxabar bo‘ladimi? Xushxabar o‘zi nima? Yo‘q, mana xushxabarning xabari bor…» U birdan seskanib tushdi, hadiksirab atrofiga alangladi: «O‘lay agar, telba bo‘lib qolaman…» Ko‘nglining qorong‘i ko‘chalaridan mo‘ralab turgan allakim kaftlari bilan yuzini to‘sib, sirli kulimsiradi: «Telba bo‘lmaysiz, domla!» Ko‘nglining qorong‘i ko‘chalari birdan yorishdi — biqinib turgan odamning yuzi aniq-taniq ko‘rindi. Xushxabarni ham shu — Kenja Ne’matov olib kelgan edi… — Domla-a, — dedi u lablarini qimtib, — suyunchini chiqaravering! Xushomad — soxta narsa, buni har ikki tomon sezib turganda, o‘rtadagi mulozamat rishtasi po‘latdan bo‘lsa hamki, chirt uziladi. — Xo‘sh? — Eshitmadingizmi? E, domla, rostdan ham… Lekin xudo degan odam ekansiz… U ijirg‘anib so‘radi: — Nima gap, axir? — Tabriklayman, domla, chin dildan qutlayman! Ziyofatga hozirlik ko‘raversak bo‘lar deyman, a? U hamon garangsib turardi, qoshlarini chimirdi: — Ochiqroq gapirsangiz-chi! — E, domla, — Ne’matovning ovozi g‘amginlashdi, — gazetani ko‘rmadingizmi? — Yo‘q. — Nahotki? — Ne’matov sinovchan tikildi. — Mana buni-ya? — U cho‘ntagidan buklangan gazeta olib stolga tashladi, to‘rtinchi betni ochib imo qildi: — Ana! Qora hoshiya. Hissiz so‘zlar: «…instituti ma’muriyati amaliy matematika va mexanika kafedrasinnng mudiri, fizika-matematika fanlari doktori, professor Zarif Usmonovning vafot etganligi…» U ko‘zlariga ishonmay Ne’matovga qaradi. Ne’matov unga mo‘ltillab qarab turardi. — Ha, domla, ming afsus, lekin… o‘lim haq. Ammo Zarif Usmonovich ham xo‘b bearmon davr surdi-da! Birdan mnya tomirlari jimirlashib ketdi: — Ne’matov! Siz… siz nima, mastmisiz? Esingizni yedingizmi yo meni mazax qilyapsizmi? Ne’matovning kipriklari bir pirpiradi-yu, muloyim qo‘yko‘zlaridagi xokisor ifoda o‘zgarmadi. — Meni shunchalik pastkash deb o‘yladingizmi? — Omon G‘aniyevich, men… o‘lay agar, chin dildan… — Shu gapni ko‘tarib borsam, suyunadi, deb o‘yladingizmi? E, odamning har narsa bo‘lgani yaxshi! Ne’matov yerga qaradi. Indamadi. Ammo muztar, mo‘min-mute qiyofasida: «O‘l-a, bu kuningdan…» degan bir ma’no ayon sezilib turardi. U stoldagi kalendarga tikilgancha bo‘g‘iq ovoz bilan so‘radi: — Qachon chiqarishar ekan? — Bilmadim, — dedi Ne’matov boshini ko‘tarmay. — Borib biling, — deb buyurdi u soatiga ko‘z tashlab. — Keyin menga xabar qiling. …Ikki haftadan so‘ng yor-birodarlari, tanish-bilishlarining tabriklarini tabassum bilan qabul qilarkan, ko‘ksiga bir hovuch igna sanchilgandek yuragida og‘riq sezardi. Telefonda navbatdagi qutlovga javob qaytarayotib: «Koshki dardingni bilmasam! Lekin dissertatsiyangga opponent bo‘lamanmi-yo‘qmi, xudo biladi», deb o‘yladi-da: — Rahmat, rahmat, g‘oyat minnatdorman. Albatta. Xo‘p, do‘stim, keling munday bir, otamlashamiz, — deya trubkani qo‘ydi. Stoldagi dasta-dasta telegrammalardan birini olib, hafsalasizgina ko‘z yugurtirdi: «Chin dildan qutlayman, sihat-salomatlik baxt tilayman, hurmat bilan Akbar». «Hm! — deya istehzo bilan kuldi. — Akbari kim edi? E, anovi aspirant yigitning otasi-ku!» Kechki payt institut yo‘lagida baland bo‘yli, tepakal odamning qizg‘in tabriklarini toqat bilan eshitarkan: «Tumshug‘ingga bir tushirsam!» deb ko‘nglidan o‘tkazdi, keyin esa iljaygancha: — Rahmat. Xo‘p, omon bo‘ling, keling bir, suhbatingizni sog‘inganman, — dedi. Ishdan qaytayotganida, eshik oldida o‘tirgan zahil yuzli, chuvakkina qorovul chol o‘rnidan turib salom berdi, choy uzatib: «Martabangiz yana ham ulug‘ bo‘lsin, inim», dedi. Bu cholni har kuni bir joyda — ostonadagi stol yonida ko‘rar, har ko‘rganida, negadir: «Oshqozoni kasal bo‘lsa kerak», deb o‘ylar edi. Piyolani qo‘liga olarkan, cholga istehzo aralash shubha bilan tikildi: uning kipriksiz, chag‘ir ko‘zlarida samimiyatdan o‘zga ifoda yo‘q edi — birdan uyaldi. Ertasi kechqurun shaharning hashamatli restoranlarndan birida dabdabali ziyofat bo‘ldi. Shodiyonaning sababchisi atay shu restoranni tanlagan edi. Chunki bundan yigirma sakkiz yil muqaddam shaharga ilk bor kelganida mana shu restoran ostonasida o‘zi hali-hanuz hazin kulgi bilan eslaydigan g‘aroyib voqea yuz bergan edi. U — maktabni endigina tugatgan bo‘zbola, boshida do‘ppi, egnida ityoqa ko‘ylak, onasi hujjatu kiyimlariga qo‘shib jiyda, turshak, qurut tugib bergan shoyi qiyiqni bag‘riga bosgancha olis tog‘lar orasidagi kichkina qishlog‘idan ulkan shaharga tushib keldi. Dengizdek bepoyon, g‘ala-g‘ovur manzaralardan ko‘zi qamashib, hushi boshidan uchgan yigitcha kun bo‘yi shaharni keza-keza tinka-madori quridi, qosh qorayganda hashamatli bir imorat qarshisidan chiqib qoldi. Peshtoqlari baland, kungirador derazalardan yeb-ichib o‘tirgan odamlar ko‘zga chalinar, xushchaqchaq qahqaha eshitilar edi. U tamshanib, ichkariga qarab yo‘naldi. Oppoq yoqa ustidan kapalaknusxa bo‘yinbog‘ taqqan «eshik og‘asi» uni bo‘sag‘ada to‘xtatdi, ammo o‘spirin parvo qilmay olg‘a intildi. «Eshik og‘asi» achchiqlanib uning tuguniga chang soldi. Shoyi qiyiq sandiqda yotaverib hilvirab qolgan ekan, «eshik og‘asi» yopishishi bilanoq tilka-pora bo‘ldi. Olis tog‘lar orasidagi qishloqdan eson-omon kelayotgan jiyda, turshak, qurut katta shaharning katta restoranida, yaltiragan marmar polga sochilib, yer bilan bitta bo‘lib ketdi… Qachon bu voqeani eslasa, yuzi xuddi o‘shandagidek lovillab, issig‘i chiqib ketardi. Keyinchalik, institutda o‘qib yurganida ko‘ngliga bir niyatni qattiq tugib qo‘ydi: «O‘lmasam bir kun men bu mag‘rur shaharni zabt etaman! Bu takabbur odamlarni bo‘ysundiraman! Ana o‘shanda hayotimdagi eng baxtli voqeani shu yerda nishonlayman! O‘lmasam!..» U o‘lmadi — niyatiga yetdi. Ne-ne ulkan tantanayu bazmi jamshidlar guvohi bo‘lgan bu ko‘hna restoranda yuksak unvonga erishgani munosabati bilan dabdabali ziyofat berdi; uzoq-yaqindan kelgan do‘st-yorlari, hamkasabalarining tabriklarini jilmayib o‘tirgancha eshitdi; sarxush jo‘ralari bilan birma-bir qadah cho‘qishtirdi; o‘zining «buyuk olim», «ajoyib inson», «zo‘r tashkilotchi», «g‘amxo‘r ustoz», «mehribon ota» ekanidan voqif bo‘ldi. Billur qandillar yog‘dusiga cho‘mgan muhtasham zal bo‘ylab nomi mag‘rur parvoz qildi, naqshinkor shift ostida salobat bilan qayta-qayta aks sado berib yangradi: «Omon G‘aniyevich… Omon G‘aniyevich… Omon…» Ziyofat tarqab, yarim kechasi uyga qaytdilar. Nihoyat, o‘z xonasida yolg‘iz qoldi. Daf’atan yuragiga g‘ashlik tushdi. Nazarida go‘yo shilimshiq bir narsani bosib olganu shu ko‘yi o‘ringa kirib yotgandek… Go‘yo ko‘ksiga qadalgan o‘sha bir hovuch ignani kimdir beto‘xtov sugurib-sanchib olayotgandek… Ziyofat tafsilotlarini eslab, ta’bi battar xira bo‘ldi: o‘zi behad hurmat qiladigan, alohida lutf bilan taklif etilgan keksa bir olim tantanaga kelmadi — kim bilsin, munosib ko‘rmadimi? To‘rdagi stolda ikkita tepakal professor butun ziyofat davomida nega bu qadar sirli iljayib o‘tirishdi? Burchakda, yosh olimlar davrasida ketma-ket yangrab turgan qahqaha, nega uning ko‘zi shu tomonga tushdi deguncha to‘xtab qolaverdi? Nega? Saydaz… Saydazni bir og‘iz… Deraza raflarida, javon, stoldagi billur guldonlarda ziyofat chog‘i taqdim etilgan guldastalar hali yashnab turar, anvoyi gullar hididan xonada nafas olish hatto birmuncha og‘irlashgan edi. U o‘rnidan turib, tsellofanga o‘ralgan guldastalardan birini qo‘liga oldi. Hidladi. Dimog‘i bitib qolgandek, qip-qizil chinnigullarda hech qanday hid tuymadi — go‘yo qog‘ozdan yasalgan… Gulbarglardan birini ohista yulib, kaftida ezg‘iladi, barmoqlarida nam sezsa-da, gullarning qog‘ozdan emasligiga o‘zini ishontirolmadi! Tong yaqin edi. U ortiq chidab bo‘lmasligini angladi. Mashinani o‘t oldirarkan, beixtiyor: «Mana, men balki shu bugun o‘lib qolarman. To‘satdan. Yoki uzoq yo‘lga chiqyapman, xayolim parishon — avariyaga uchrashim mumkin. Xo‘sh, shunda… shunda Kenja Ne’matov ertalab kimni tabriklarkan? — deb o‘yladi. — Hoynahoy, Tongotardan suyunchi olsa kerak». Bu nomni eslashi bilan battar diqqati oshdi — Tongotar Rahimov degan yosh olimni raqib deb bilardi. Ammo shu zahoti xayoliga boshqa bir fikr keldi: «O‘zing-chi? O‘zing ham undan shu gapni eshitganda loaqal bir zum bo‘lsa-da, qoniqish his etmadingmi? «Qachon?» deysanmi? Qachon bo‘lardi, Kenjaga diyonatdan va’z o‘qimasingdan avval!» Ikki tomonida qalin, adl teraklar saf tortgan yo‘l kimsasiz edi. Ko‘nglidagi g‘ulg‘ula qo‘rquvga aylandi: qayoqqa ketyapti? Nnma uchun? Ikki yildan beri yuz ko‘rishmagan odamning oldiga tentakka o‘xshab, to‘ppa-to‘sindan… Xo‘p, ana, bordi. Keyin-chi? «Iqrorman, vijdonsizlik qildimu azobda qoldim. Dardimni senga aytgani keldim», deydimi? Saydazga-ya? Koshki Saydaz dilini xufton qilmasa! «Hm, — deydi lablarida o‘sha istehzoli kulgi o‘ynab, — keptilar-da! O‘qidik. Muborak bo‘lsin! Otning o‘limi — itning bayrami ekan-da, a?» Shunda u nima deydi? Qanday javob qaytaradi? Yagona, sinalgan usulni qo‘llaydi — nochor, zo‘raki ishshayadi, xolos. So‘ng Saydaz birdan tutaqib: «Hoy, menga qara! — deya o‘shqirishga tushadi, — Nima, amal, martaba, deb shunchalik imoningni yutdingmi? Axir, o‘zing indallosini ayt: Zarif Usmonov qayoqdayu sen qayoqda?! Shunday odam turganda nomzodingni qo‘ygani uyalmadingmi?» Bunga nima deydi? «Uyalishga uyaldim, lekin men nomzodimni qo‘ymasam, u Latipov o‘z nomzodini qo‘yardi-da!» deyolmaydi-ku! «Indamaysan-a? Indayolmaysan. Mening oldimga nima deb kelding? E, turishingni qara, yelkangni qisib… Seniki qiziq: qilg‘ilikni qilib, keyin azob tortgandek bo‘lasan. Yo‘-o‘q, taqsir, bunaqasi ketmaydi, yo devorning u yog‘iga o‘ting, yo bu yog‘iga! Yo imonsiz bo‘ling, yo…» Albatta, shu tariqa dakki-dashnomdan so‘ng u banoras to‘nni yelkasiga tashlab shartta o‘rnidan turadi, kaftini to‘ldirib nos otadi-da, g‘o‘ldirab: «Ko‘chaning o‘rtasida ko‘kragini kerib yurmagan yigit yigitmi? Bo‘ynida illati bor odamgina bo‘g‘otning tagida yelkasini qisib yuradi. Bo‘g‘otning tagida yurishdan xudoning o‘zi asrasin», deydi. Nahotki, azza-bazza shu malomatlarni eshitish uchun ketayotgan bo‘lsa? Ammo endi iziga qaytsa ham bo‘lmaydi. Qaytsa, yana o‘sha xonasiga kiradi, yana o‘sha gullarga ko‘zi tushadi, ularning qog‘ozdan emasligi yana shubhalantiradi, qizg‘in qutlovlar quloqlariga yana qo‘rg‘oshin bo‘lib quyuladi. Tavakkal — boradi. Zora, yuragidagi sanchiq bosilsa! Haligacha o‘ylab o‘yiga yetolmaydi: Saydazdagi bu qaysarlik (u buni aslo mag‘rurlik deb bilmas edi) qayoqdan paydo bo‘lgan ekan? Axir, Saydaz nihoyati akasining qo‘lida, kelinoyisidan dakkiyu dashnom eshitib o‘sgan bir yetimcha edi-ku! Lekin haligacha ikki gapning birida: «Ko‘chaning o‘rtasida ko‘kragini kerib yurmagan yigit yigitmi?» deb kuladi. Qaysarligi boshiga balo bo‘ldi. Bo‘lmasa, shu kallasi bilan Saydaz, eh-he, allaqachon… Ular yoshlikdan qalin do‘st edilar. Bundan ikki yil avval ham shunday edi. Endi esa… U Saydazdan bari bir voz kecholmas ekan — keyingi ikki yilda buni ayniqsa yahqol sezdi. Negadir, Saydaz ham iztirob chekib yurganiga uning ishongisi kelardi. Ular birinchi sinfdayoq o‘z-o‘zidan do‘st bo‘ldilar. Do‘st tutinganlari yo‘q — do‘st bo‘ldilar. Saydaz — Saydazim yelkasida latta jild, egnida uvada chopon bilan darsga qatnardi. Quyuq qoshlari chimirilgan, qomati sambitdek, oq yuzli, yirik, g‘amgin ko‘zli bu bola yupun libosda ham chaqmoqdek chaqnab, shu qadar mag‘rur yurardiki, yolg‘iz Omon emas, sinfdagi o‘ttiz o‘quvchining hammasi ustidagi kiyimini Saydazning engil-boshiga jon-jon deb almashtirishga tayyor edi. Saydaz uchchiga chiqqan to‘polonchi edi. Faqat darslar tugab, hamma uyiga otlanganda sho‘xliklari so‘nib, mayus tortib qolar, maktabdan qaytarkan, boyagi burro, abjir Saydazning jonli suratiga aylanar edi. Darsdan keyin Omon uni ko‘pincha yelkasida obkash — suvga ketayotganida, qo‘lida zambilg‘altak — tepaga kul to‘kib kelayotganida uchratardi. «Yur maktabga, o‘ynaymiz», derdi u. Saydazning ko‘zlarida bir lahza uchqun chaqnab, shu zahoti so‘nardi: «yo‘q». Ko‘klam quyoshi qish zahridan uvishgan yelkalarni qizdirib, zada vujudlarni iliq, beozor harorat bilan lohas etgan uzun kunlarda dars tinglash ixtiyoriy uqubatdek tuyulardi. Lolaqizg‘aldoqdan yongan tomlar, shox tashlagan varraklar… Yurak entikardi. Bunday kezlar diqqinafas xonada «Sinfdan tashqari o‘qish» e’lon qilinardi. Birdaniga xushchaqchaq suron boshlanar, hamma yalt etib Omonga — tinimsiz kitob o‘qiydngan, «ertakning koni»ga qarar edi. — Omontoy hozir «Bo‘zbola»ni aytib beradi, —derdi muallima. «Bo‘zbola»! U orqa partada yolg‘iz o‘tiradigan Saydazning ko‘zlari daf’atan chaqnab ketganini sezardi! Qalbini yoniq bir mung qamrab, tomog‘ini allaqanday xo‘rlik tuyg‘usi kuydira boshlardi. Onasi o‘lgach, otasi yosh xotinga uylangan Bo‘zbolaning ayanchli qismati haqidagi qadimiy ertakni hasrat va g‘ussaga cho‘mib nechanchi bor hikoya qilarkan, u go‘yo o‘z yuragini tirnayotgan achchiq alamlarni so‘zlab berayotgandek bo‘lardi. Bo‘zbola o‘gay ona sitamlariga chiday olmay ota uyidan bosh olib ketadigan lavhani aytayotganida lablari quruqshab, hayajoni ortar, rangi bo‘zdek oqarib, hushsiz kabi o‘tirgan Saydazni ko‘rmaslik uchun ko‘zlarini chirt yumib olar edi. Bu qayg‘uli qissa Saydaz haqida ekanini shu ikkn murg‘ak go‘dakdan bo‘lak hech kim bilmasdi. U ertakda bir qo‘shiqlar bo‘lardi!.. Bo‘zbolajon, Bo‘zbola! Qirlarda bitgan lola! Sandiqdagi to‘nlardan Ola ketgin, Bo‘zbola! Bo‘zbolajon, Bo‘zbola! Qirlarda bitgan lola! Qo‘tondagi qo‘ylardan Ola ketgin, Bo‘zbola! Bo‘zbolaning otasiga ginasi zo‘r edi — qayrilib qaramadi… Qo‘tondagi qo‘ylaring Bo‘zbolaga kerakmas. Sandiqdagi to‘nlaring Bo‘zbolaga buyurmas. Qo‘tondagi qo‘ylaring — Ma’rakangga so‘yilsin! Sandiqdagi to‘nlaring — Kafanlikka buyursin!.. Bo‘zbola shunday degancha ko‘zida yosh bilan orqasiga qaramay ketaverdi…» Shunda uning ham ko‘zlaridan tirqirab yosh oqar, bepoyon dasht yo‘lida boshini quyi solgan ko‘yi tanho ketib borayotgan ma’yus Bo‘zbolaning ortidan jimgina ergashib ketgisi kelar edi… «O‘sha men edimmi? — deb o‘yladi u birdan. — Men edimmi? Men bo‘lsam… unda mana bu kim? Yo xudo!» Yo‘l tepalikka o‘rlay boshladi. U cho‘ntagini kavlab, sigareta oldi. Ko‘m-ko‘k tutunda yana xayoli chuvalandi. Saydaz… bari bir mag‘rur ekan-da! «Bo‘zbola» haqida biror marta — na yaxshi, na yomon deb og‘iz ochmadi. Faqat shu narsa esida: bir kuni ikkovlon dalaga o‘t o‘rgani borib, yakka tup jiyda tagida dam olib yotganlarida Saydaz daf’atan: «Anuv… cho‘pchagingni aytib bergin», deb sekin iltimos qilgan, biroq ertak nihoyasiga yetmay, xomush tortib, o‘rnidan turib ketgan edi… O‘shandan buyon ne-ne tog‘lar kunpayakun bo‘ldi, daryolar teskari oqdi, ammo Saydaz mag‘rurligicha qolaverdi. Yodida, bir kuni sinf rahbari Xolmat aka darsga etik, paxtalik ko‘tarib kirdi, yaqinda otasi qazo qilgan Abduvali degan bola bilan Saydazni o‘rnidan turg‘azdi: «Mana bu maktabning sizlarga yordami, olib borib kiyinglar. Faqat buni yaxshi o‘qish bilan oqlash kerak. Tag‘in, etikni xudo berdi, deb rosa yaxmalak uchmalaring, avaylab kiylaring. Ma, Abduvali…» Abduvali sekin borib kiyimlarni oldi. «Ma, Saydaz…» Saydaz joyidan jilmadi, tutash qora qoshlari ostidan o‘qituvchiga yovqarash qilib tikildi: «Kerakmas», «Iya, voy, tentag-ey! «Kerakmas»ing nimasi?! Ol, olaver, buni maktab senlarga maxsus ajratgan. Qishda joning kirib kiyib yurasan, sovuqda diydiramasdan». «Kerakmas! — deya battar o‘shshaydi Saydaz. — Kerak bo‘lsa, o‘g‘lingizga olib borib bering». Keyin eshikni taraqlatgancha yopib chiqib ketdi. Sinf rahbari xona o‘rtasida qaqqayib qolaverdi. «Obbo!.. — dedi bir ozdan so‘ng qo‘llarini qovushtirib. — Obbo…» Saydaz «maktab maxsus ajratgan» etikni olmadi, qo‘nji to‘rt enli qayirib qo‘yilgan eski etigi bilan qishni o‘tkazdi. Etikning qo‘nji bilan tor trinka shimining pochasi boldirlarini sirib turar, uni allaqanday shijoatli, o‘ktam ko‘rsatar edi. Shunda Omonga oyog‘idagi qo‘njli botinkasi g‘oyat beso‘naqay ko‘rinar, shartta yechib uloqtirgisi kelar edi. Keyin Sandazga taassub qilib u ham etik kiyib yura boshladi. Etigi yap-yangi, qo‘nji salkam bir qarich qayirib qo‘yilgan bo‘lsa-da, Saydazning oldida u hamon o‘zinn allanechuk ojiz, noshudu notavon sezardi. Taqlid-taassub etikning qo‘njidan nariga o‘tmadi, chunki do‘sti qaysarlik bobida shunday hunarlar ko‘rsatdiki, oqibatda to‘qqizinchi sinfda maktabdan quinlayozdi. Bu paytda u nos chekishni odat qilgan, dars vaqtida ham o‘g‘rincha otib o‘tirar edi. Uning hayratomuz qobiliyati, ayniqsa, matematikadagi favqulodda iste’dodi o‘zidan boshqa hammani tong qoldirardi. Omon ham matematikadan a’lo o‘zlashtirardi. Ammo bu a’lo bahoga qanday mashaqqatlar evaziga erishayotgani bir xudoyu yolg‘iz o‘ziga ayon edi. U azbaroyi Saydazdan orqada qolmaslik, o‘zib ketish uchun tunni tongga ulab kitob titar, matematika muallimining uyiga qatnayverib bezori jon qilib yuborgan edi. Yodida, matematika muallimi yaqinda uylangan yoshgina yigit bo‘lib, qishloqning narigi chetidagi qutichadek bir hovlida yashardi. Oqshomlari u eshik qoqib borganida yelkasiga to‘n tashlagan muallim bir oz hayallab chiqib kelardi-da: «E, senmiding?» deya ichkariga boshlardi. To‘rdagi xonada o‘tirgan yoshgina kelinchak uni ko‘rgach, noxushgina chimirilib: «Keling», derdi. Allamahalgacha daftar-kitob yoyib masala talashib o‘tirisharkan, u o‘qituvchining o‘g‘rincha esnab olganini, devordagi soatga dam-badam qarab qo‘yayotganini, ro‘paradagi xonadan kelinchakning norozi qiyofada eriga yashirincha imo qilayotganini — hech narsani sezmasdi. Yarim kechasi turtina-surtina uyiga qaytayotib: «Muallimning xotini… qo‘rsroqmi-ey?» deb o‘ylardi-yu, shu zahoti fikrini chalg‘itishga urinardi. Chunki u matematikani, binobarin, matematika muallimini, shu vajdan muallimning xotinini ham yaxshi ko‘rishga mahkum edi. Ammo bir narsa — matematika muallimi ham xotinini yaxshi ko‘rishi mumkinligi negadir xayoliga kelmasdi. Nihoyat, muallim chidolmadi. Bir kechasi ostonadan kuzatayotib, silliqqina uqtirdi: «Uka, endi darsdan keyin, kunduzi kelgin, xo‘pmi?» U ovsarlarcha angraydi: «Nega?» Muallim g‘ijindi: «Nega bo‘lardi!» «Xo‘p, xo‘p», dedi u o‘qituvchisining avzoyini ko‘rib. Sodda ekan-da, bo‘lmasa… Hozir-chi? Hozir albatta sodda emas — murakkab. Lekin qachon murakkab bo‘lib qolishga ulgurdi ekan? Murakkab tenglamalarni yechishga kirishganidan so‘ngmi? O‘shanda tun-kechalar tentirab unga nima zarur edi? Hammasi shuhratparastlikdan! Ha, azbaroyi Saydazga yetib olish, birinchi bo‘lish uchun! Ammo ich-ichidan bari bir Saydazga ming, million marta havasi, hatto hasadi kelardi. U maktabga turli qo‘llanmayu darsliklar bilan liq to‘la zildek portfel ko‘tarib borardi, Saydaz esa chapanilarcha oldi ochiq nimdosh kostyumining ko‘krak cho‘ntagida nos o‘rash uchun besh-olti varaq qog‘oz olib yurardi — bor-yo‘q «o‘quv quroli» ana shundan iborat edi. Saydaz kechqurunlari guzardagi choyxonada qarta o‘ynab, ertasi darsda ko‘z ochib yumguncha hal etadigan masalalarni yechish uchun u shirin uyqudan voz kechib uzzu-kun kitob titishi, matematika muallimining xotini — yosh kelinchakning ko‘ziga balo-qazodek ko‘rinishi kerak edi. Maktabni bitiradigan yili direktor ularni to‘satdan kabinetiga chaqirib qoldi: «O‘qishni bo‘shashtirmanglar — ikkovingiznn medalga mo‘ljallayapmiz». Ammo Saydazga medal nasib etmadi — matematika muallimi uning dars paytida nos chekkanini kechirolmadi. «Xuddi bugungidek, — deb o‘yladi u yaltirab yotgan asfalt yo‘lga xomush tikilib borarkan. — Lekin o‘shanda ham churq etmay ketgansan-ku! Keyin esa — umr bo‘yi… Loaqal biror marta yurak yutib: «Hoy, shoshmanglar, bu shon-sharaflarga men emas, falonchi munosib», deya olmading! Mana, loaqal kechagi safar aytish mumkin edi-ku! «O‘rtoqlar, bu unvon aslida marhum ustozimiz, haqiqiy olim Zarif Usmonovniki edi», deb bir og‘iz aytolmading-ku! Axir, shu odamning kitoblarini o‘qib savod chiqargan eding! Nega aytmading? Aytsang, birov urib o‘ldirarmidi? Sen esa… surbetlarcha iljayib, almisoqdan qolgan siyqa gaplarni takrorlading: «Bu yuksak unvonni men barcha hamkasb do‘stlarimga, o‘zim ishlayotgan ilmiy dargohga berilgan oliy baho deb qabul qilaman!» Ahmoqlikning cheki bormi? «Barcha hamkasblarimga berilgan» emish!.. Qani, mard bo‘lsang, biror hamkasbing, masalan, Tongotar uchun shu unvondan voz kechib ko‘r-chi? Voz kechib bo‘psan! Sen… sen Saydaz emassan!» U ich-ichidan shu haqiqatni ilk bor e’tirof etdi: Saydazga yetib olish uchun butun umri yetmadi. Vaholanki, o‘qishga birga keldilar, bir fakultetga joylashdilar. Lekin institutda ham ahvol eski zaylda davom etdi: uning umri kutubxonada o‘tar, Saydaz esa qish kunlari yilt etgan quyoshdek bu yerda ahyon-ahyon paydo bo‘lar, u o‘qir — Saydaz mutolaa qilar edi. Ikkinchi kursni tugatganlarida u endi harchand tirishmasin, Saydazga yetolmasligini, do‘stining ortidan bu taxlit quvishda ma’no yo‘qligini angladi. Endi u Saydazga munosib shogird bo‘lishi mumkin edi, botinan shunga ham rozi edi — Saydazni porloq kelajak, ulkan ilmiy kashfiyotlar kutayotgani ko‘pchilikka ayon bo‘lib qolgan edi… Saydaz uchinchi kursning yarmida institutni tashlab ketdi. Rektor bilan chiqisholmaganmish. Omon dovdirab qoldi: buning esi joyidami? Rektor bilan nega chiqisholmaydi? Xo‘p, dekan bilan, kurs rahbari bilan, biror dotsent, boringki, professor bilan chiqisholmaslik mumkindir, ammo studentlarning ko‘ziga yilda bir ko‘rinib qoladigan rektor bilan otasining molini talashadimi? — Rektorga maslahat bergani kiruvdim, — dedi Saydaz pinagini buzmay. — Qanaqa maslahat? — Matanaliz domlasi Mirhosilova savodsiz-a? — Ha, endi… — Yo‘q, «endi» emas, rostini ayt, shu odam oliy maktabda dars berishga loyiqmi? — Tarixdan kiradigan Rajabov xotinboz-a, bilasanmi? — Yo‘g‘-e! — Laborant qiz bilan… Ke, labingni yalama, buni hamma biladi. — Hech kim indamaydi-ku? — Men senga «hech kim» emasman! Rektorga! «Shularni haydang», deb maslahat bergani kirdim. — Xo‘sh? — Kirsam, qovog‘ini solib o‘tirgan ekan. «Nima deysiz?» dedi. «Shunday-shunday, ishonmasangiz tekshirib ko‘ring», dedim. Birdan menga o‘shqira ketdi: «Kimsan o‘zing? Qayerda o‘qiysan? Falon-fismadon…» Oxiri aytgan gapi shu bo‘ldiki: «Ikkinchi bunaqa fisqi fasod bilan boshimni qotirma! O‘qigani kelgan bo‘lsang — o‘qishingni bil!» Keyin men… bilasan-ku, qishloqchasiga olib… — So‘kdingmi? — Omonning ko‘zlari ola-kula bo‘lib ketdi. — Rahmat aytishim kerakmidi? — E, xumkalla! Endi nima bo‘ladi? — Nima bo‘lardi? Armiya, keyin… keyin yana bir tirikchilik. — Ahmoq bo‘lma! — Omonning jahli chiqdi. — Qani, tur o‘rningdan. Boramiz. Egilgan boshni qilich kesmaydi. — Ming afsuski, kesmaydi-da, — dedi Saydaz. — Ovora bo‘lma — ikki dunyoda bormayman. — Kelajagingni o‘yla, hoy! Bir kun pushaymon qilasan. — Mayli, oshna, — dedi Saydaz. — Nima bo‘lsa — peshonamdan. Ke, yuramanmi shularga bo‘yin egib? Ko‘chaning o‘rtasida ko‘kragingni kerib yurmaganingdan keyin… Oradan ikki oy o‘tgach, armiyaga jo‘nab ketdi. Omon unga uch yil xat yozib, uch yil achinib yurdi. So‘ng o‘z tashvishlari, ilmiy ishi, yangi do‘stlari bilan alahsib, unutgandek bo‘ldi. Saydaz xizmatdan qaytgach, hech kimning gapiga quloq solmay, Mirzacho‘lga — qovun ekkani chiqib ketdi. Omon o‘sha yili aspiranturaga kirdi. Kuzda Saydaz ekin-tikinni saranjomlab, qishloqqa qaytib keldi. Omon Moskvaga, malaka oshirishga jo‘nadi. Ular kelasi yilning kuzagida ko‘rishdilar. Omon Saydazni izlab cho‘ldagi sovxozlardan biriga chiqib bordi. Biydek dala. Qum, shamol, mezon. Qamish chayla. Bir tilim oy. Ular xazon bo‘la boshlagan qovun poliz tepasida to‘rlab ketgan bodring bilan aroq ichdilar. Omon ilmiy ishi bitmayotganidan hasrat qildi, yoshi o‘ttizga borayotganini, u tengilar ikkita bolaning otasi bo‘lganini aytib bosh changalladi, kostyumining ko‘krak cho‘ntagidan bir surat olib: «Agar ikki oydan keyin uylanmasam, boshqaga tegib ketadi», deya bo‘g‘ildi. Ertalab uyg‘ongach, kechagi gaplari esiga tushib, yig‘lamoqdan beri bo‘ldi, uxlab yotgan Saydazga bildirmay shaharga jo‘nadi. Kechqurun ishdan qaytib kelsa, uy bekasi — uyg‘ur kampirning oldida Saydaz gap sotib o‘tiribdi. Xona o‘rtasida quchoqqa sig‘maydigan qovunlar… «Ha, qochoq! — dedi u kulib. — Xayr-ma’zurni nasya qilib qochibsan-a! Mana, atay bosh urib keldik». So‘ng qog‘ozga o‘rog‘liq nimanidir uzatib: «Ma, to‘yni boshlayver, — dedi. — Ikki mashina qovunim bor, sovxozga topshirib, indin qaytaman. Bugun chorshanbami? Shanba kuni to‘y. Omin ollohu akbar! Qishloqdagilarni o‘zim aytib kelaman». Omon hang-mang bo‘lib, hoy-hoylagancha qolaverdi. Saydaz tashqarida kutib turgan taksida jo‘nab ketdi. Garangsib uyga kirgach, qo‘lidagi qog‘ozni ochib qaradi: uch ming so‘m. Pulga tikilib o‘tiraverdi, ko‘zlarida yosh g‘iltilladi… «Saydaz senga ota-onang qilmagan yaxshiliklarni qilgan edi! — deb o‘yladi u hozir ko‘ngli to‘lib. — Sen esa…» Ko‘nglining qorong‘i ko‘chalaridan ovoz keldi: «Sen ham qarab turganing yo‘q: Saydaz uylanganda hammasini qaytarding!» «Uh, yana hisob-kitob! Axir, bu qarz emas — yaxshilik edi! Sen faqat qarzingni uzgansan!» Saydaz olti yildan keyin qishloqqa butunlay qaytib, kolxozda ishlay boshladi. Omon dissertatsiyasini yoqladi, bo‘lim mudirligiga tayinlanib, «Omon G‘aniyevich»ga aylandi. Har safar ko‘rishganlarida u Saydazni bir amallab o‘qishni davom ettirishga da’vat qilardi. Saydaz esa avvallari kulib, keyinchalik ma’yus javob qaytarardi: «Yo‘q, endi o‘qib shahar olib berarmidik?» Shu tariqa… bir kun bunday orqalariga o‘girilib qarasalar: «O‘tdi umrim, vo darig‘!» «Buncha tez! Yov quvgandek! — deya ilk daf’a chinakam hayrat bilan o‘yladi u. — Axir, bularning hammasi — dalaga o‘t o‘rgani borganlarimu matematika muallimining uyiga qatnaganlarim, restoranda qurut-jiydalarim sochilib ketgani, chaylada kayfim oshib qolganlariyu doktorlikni yoqlashdagi tashvishlar, Saydazning kasali… kechagina emasmidi? Umr o‘tdimi, a? Nahot, batamom? Bu yoqda necha yil qoldi? Beshmi, o‘nmi? Kim biladi? Balki bugungi kun eng so‘nggisidir?» Yuragini shunday bir mung siqib kela boshladiki, mashinani tashlab, shartta qaygadir qochib ketgisi keldi… Saydaz timsolida fan ulug‘ bir olimdan judo bo‘lganini u bilardi. Bir kun unga fikrini aytdi ham. «Hechqisi yo‘q, — dedi Saydaz parvoyi falak va shu zahoti yana «nayzasi»ni sanchdi: — Aksincha, juda yaxshi, sen ham, men ham professor bo‘lsak, oramizda farq qolarmidi?» Bunday o‘ylab qarasa, Saydazdan umr bo‘yi faqat yaxshilik ko‘ribdi. Lekin biror marta do‘stining mushkulini oson qilolmadi — u muruvvat ko‘rsatishga izn bermadi. Besh-olti yil avval Saydaz og‘ir dardga — suyak siliga chalinib yotib qoldi. U do‘stini shaharga olib ketajagini, eng zo‘r doktorlarga ko‘rsatib, eng zo‘r kasalxonaga yotqizajagini aytdi, mashinasini eshikka ko‘ndalang qildi. «Yo‘g‘-e, — deb kuldi Saydaz, — nima, men qora tog‘ni qayirib qo‘yibmanmiki… Bizga Ummat feldsherning dorisi ham bo‘laveradi». Shu-shu, unga dard ustiga dard yopishaverdi. Keyingi yillarda ancha cho‘kib qoldi — sakkiz bola, ro‘zg‘or tashvishi, o‘zi kulib aytganidek, «it bilan ham chiqishmaydigan fe’li» Saydazni bemahal qaritib qo‘ygan edi. Ikki yil avval qishloqdagi bir to‘yda yonma-yon o‘tirib qoldilar. Omon uning sovxozda yana allaqanday janjal qo‘zg‘ab yurganini eshitgan edi, kayf aralash nasihat qildi: — Menga qara, doim nima baloni talashasan? A? E, oshna, senga aytsam, hayot degani ham bamisoli bir dengizdek gap: kim qancha qo‘shdiyu kim qancha oldi — bari bir bilib bo‘lmaydi. Shunaqa ekan, nima kerak boshingni qotirib? Birovni aka, birovni uka qilib ishingni bitirsang-chi! Saydazning ko‘zlari to‘satdan chaqnab ketdi: — Shu gaplarni o‘z kallangdan, mana shu professor kallangdan chiqarib aytyapsanmi? Ke, qo‘y, ensamni qotirma-da, oshingni ye! Lekin bilib qo‘y: mening onam bitta erga tekkan, otam rahmatli ham bitta xotin olgan ekan. Ota-onadan shu ikkita shum yetim — akam bilan men qolganmiz! — Bunaqada ikki dunyo kosang oqarmaydi. — Kosam oqarsin deganning yuzi qora bo‘ladi! U indamadi — osh shirin edi, «zahar» bo‘lishidan cho‘chidi. To‘y tarqagach, Saydazning uyiga borib yotdilar. Ertalab xuddi qadim bir paytlaridagi singari mayiz, jiyda, turshak, shirchoy bilan nonushta qildilar. U xushta’m nonjiydani og‘ziga solarkan, Saydazga qarab beixtiyor kulimsiradi: — Faqat qurut yetishmayapti… Ular baravariga kulib yuborishdi. Saydazning xomsemiz, kasalmand xotini shosha-pisha o‘rnidan qo‘zg‘aldi: — Voy, qurut ham bor, hozir olib chiqaman… — Yo‘q, yo‘q, boshqa gal… — U ko‘zlarini siypalab, yana kuldi. Keyin o‘ylab ketdi. Jiyda yemaganiga, aniqrog‘i, uni dasturxonida ko‘rmaganiga necha zamonlar bo‘lganini, maxsus jadval asosida ovqat tayyorlaydigan, «Besh yuz foydali maslahat» va «Pazandalik kitobi» tavsiyalarini oshxona uchun buzilmas qonun deb biladigan yuksak didli san’atshunos xotinining taomnomasida Olis tog‘lar orasidagi qishloq bog‘larida pishib yetiladigan nonjiydalar hech qachon o‘rin olmaganini taassuf bilan o‘yladi. Choydan so‘ng ikki-uch diltortar ulfat bilan toqqa chiqib kelishga qaror qildilar. Ko‘klam edi. Yeru ko‘kda ko‘klam edi. Saydaz suyak-suyaklari zirqiragancha hansirab hadam tashlardi. Omon esa do‘stlar davrasida qulfi dili ochilib, tinimsiz so‘zlar, ishidan, hayotidan, do‘stu dushmanlaridan, eski raqibi Latipovning kirdikorlaridan, o‘zi mansub muhitdagi munosabatlarning «o‘ta nozik jihat»lari»dan gapirib borar edi: — …Ular meni ko‘rolmaydi. Men shuncha kurashdim, lekin endi toliqdim, ular fanga mutlaqo aloqasi yo‘q, soxta olimlar. Tanish-bilish, yuksak martaba quli, ular fan rivojiga… — Hey, menga qara! — dedi to‘satdan Saydaz uning gapini cho‘rt kesib. — Qo‘y shu diydiyongni! Sen ham odam bo‘lib, hayotingda besh minut diydiyosiz yashay olasanmi? Hoy, inson, bundoq ko‘zingni ochib atrofingga qarasang-chi! Atrofda esa — o‘tkinchi umrning o‘tkinchi bahori… o‘tib borardi! U birdan xijolat tortib jim bo‘lib qoldi. Ulfatlar tog‘ etagidagi kaftdek yalanglikda qiyshayib o‘sgan tanho do‘lana soyasida yonboshlashib, kabob pishguncha bir piyoladan konyak simirdilar. Xiyol fursat o‘tgach, u yana gap boshladi. Hamma diqqat bilan bosh irg‘ab o‘tirar, yolg‘iz Saydazgina ravoch bargini tishlagancha ko‘m-ko‘k osmonga tikilib yotar edi. — …Ha, nimasini aytasiz, biz o‘qishga kirgan paytlar ham holva ekan. Hozir, eh-he! Mana, o‘zimdan qiyos: bilasizlar, men printsip masalasida otamni ham ayamayman. Ochig‘i-da. Ammo ba’van juda mushkul vaziyatlarda bizga ham chekinishga to‘g‘ri keladi. Lekin bu masalada mening printsipim qat’iy, agar bola haqiqatan qobiliyatli bo‘lsa, qo‘limdan kelgan yordamni ayamayman. Har tomonlama qo‘llab-quvvatlayman. Chunki bizning sohada chinakam iste’dodlar har kuni tug‘ilavermaydi. Matematika — shaftoliqoqi emas, bilasizlar… — E, albatta, — dedi davradagilardan biri ehtirom bilan choy uzatib. — Agar xudo taolo o‘zi nazar qilmasachi… Mana, siz qishlog‘imizning obro‘yini shunchalik ko‘tarib yuribsiz, biz shunga xursandmiz-da. Sizga o‘xshagan odamlar o‘zimizdan qancha ko‘paysa, shuncha yaxshi-da. Har holda, falonchi falon yerdan chiqqan, desa, odamning ko‘ngli bir gaz o‘sib ketar ekan. Qolaversa… — Bo‘lmasa-chi! — dedi u bosh irg‘ab. — Biz ham shuning tarafdorimiz-da. — Omon bo‘lsin, hozirgi bolalar ham chakki emas, — dedi Qobil cho‘tir degan muallim. — Qishlog‘imizdan sizga o‘xshagan yana bir zo‘r matematik chiqadi-yov. Xabaringiz bordir, Saydazning o‘g‘li Nuriddin bultur Novosibirskdagi olimpiadada chempion bo‘lib keldi. — Albatta, xabarim bor, — deya qaddini rostlab o‘tirdi Omon. — Bilaman, bilaman. Men boshdan aytganman, bolaning qobiliyati zo‘r, deb. To‘g‘rimi, Saydaz? Saydaz yonboshiga ag‘darilib, unga loqaydgina qaradi. Omon kosagul uzatgan piyolani qo‘liga olib, gapida davom etdi: — Mana shu Nuriddin, o‘ta iste’dodli yigit, lekin nohaqlik qurboni bo‘lib ketishiga sal qoldi: o‘qishga kirayotganida oxirgi imtihondan past baho qo‘yishibdi. Kechqurun uyga borib qoldi. Yo‘q, darrov surishtirib aniqladik. Keyin men tegishli do‘stlarga sekin aytib qo‘ydim. Chunki hozir qiyin-da! Ming zo‘r bo‘lgani bilan «straxovka» qilib turmasangiz… O‘sha olimpiada masalasida… Bu ishning tashkiliy jihatiga mening ham jindak aloqam bor edi. Ular bir muhtaram professorimizning qizini yuborishmoqchi ekan, men ham bo‘sh kelmadim: «Nuriddin boradi!» deb turib oldim… Davradagilarga bu gap g‘oyat ma’qul tushdi: — E, albatta, o‘zimizdan bo‘lgani yaxshi-da! — Hamyurtlar shunday bir-biriga qayishmasa… Musofir shahar… — Yo‘q, gap hamyurtlikda emas — adolat ozor topmasligi kerak-da! — deya u masalaga oydinlik kiritishga shoshildi. Saydaz birdan yarq etib ko‘zlarini ochdi, rangi bir xil bo‘lib: — Nima? Nima deding? Hali mening o‘g‘lim sening oldingga bosh egib borganmidi? — deb so‘radi allaqanday keskin, qahrli tovush bilan. — Rostingni ayt! Mening o‘g‘lim… shunday past ketib, yaltoqilik qilib yuribdimi? U beparvo kulimsiradi: — Xo‘sh, nima bo‘pti? Bormagan taqdirda ham, sening o‘g‘lingga yordam berish mening burchim edi. — Gapni aylantirma! Javob ber: o‘g‘lim eshigingga yalinib bordimi? Agar shu gap rost bo‘lsa… men bo‘ynini uzib tashlayman itvachchaning! Saydazning vajohatini ko‘rib barchaning kayfi uchdi. — Obbo, muncha pishqirasan? — dedi u. — Senga qolsa, hamma o‘zingga o‘xshab xodadek g‘o‘dayib o‘saversa! Xo‘p, yordam bergan bo‘lsam, nima bo‘pti? Faraz qilki, Nuriddin sening o‘g‘ling emas-u, olis bir rayondan kelgan qobiliyatli, lekin nohaqlikka yo‘liqqan abituriyent. Men shu abituriyentga vijdonan yordam berdim, xolos. Do‘stimning o‘g‘li bo‘lgani uchun emas, azbaroyi iste’dodiga achinganimdan, talanti uvol bo‘lmasin, deganimdan. Axir, sen meni bilasan-ku! — Bilaman! Juda yaxshi bilaman! — deb o‘shqirdi Saydaz. — Lekin sen bu gaplaringni ekib qo‘y, eshitdingmi? Rostini ayt: o‘g‘lim sendan yordam so‘radimi? Yoki meni aldayapsanmi? Yo bu bir be’mani hazilmi? Ayt, men hammasini bilishim kerak! Shu gap rost bo‘lsa, men uning galstuk taqqan bo‘yinchasidan sudrab kelib, yonimda ketmonchi qilaman! Mening o‘g‘lim bunday qilishi mumkin emas! — Namuncha «Mening o‘g‘lim», «Mening o‘g‘lim», deb jirillayverasan?! — Omon ham tutaqib ketdi. — Nima, sendan boshqada o‘g‘il yo‘qmi? E, yaxshilik yoqmagan! Xo‘p, ana, ko‘ngling tinchiy qolsin, o‘g‘ling borgani ham, meni ko‘rgani ham yo‘q — men har ehtimolga qarshi tanishlarimga bir og‘iz aytib qo‘ygan edim. Agar gunohim shu bo‘lsa… xo‘p, mayli, bizdan o‘tibdi, kechirsinlar! E, tavba! Oraga ulfatlar tushdi, «shaytonga hay berib», «bir gapdan qolishni» ikkisidan ham tavallo qildilar, «Saydazning fe’li ma’lum»ligini aytib, uzr-ma’zur so‘ragan bo‘ldilar. O‘sha oqshom Omon hech kim bilan xayrlashmasdan shaharga jo‘nagan, yo‘l bo‘yi Saydazni: «Ko‘rnamak», «Itfe’l!» deya so‘kib ketgan edi… Shundan buyon na u bo‘yni yor berib Saydazning ostonasini bosdi, na Saydaz uning eshigini qoqib keldi. «O‘shanda ham ablahlik qilgan eding! — deb o‘yladi u nadomat bilan. — «Xodaga o‘xshab yashayver!» degan eding-a? Xo‘sh, o‘zing-chi? O‘zing… mansabu amal ustuniga devpechakdek chirmashib, oxiri erishgan martabang shu — «Fanlar akademiyasining muxbir a’zosi!» Lekin bu Saydazning joyimi, Zarif Usmonovning joyimi? Bo‘g‘otning tagidan tinchgina, sekingina o‘rmalab boraversang — albatta, hali haqiqiy a’zo ham, undan kattasi ham bo‘lasan, eng yuksak cho‘qqiga erishasan! U cho‘qqida seni hech kim hech qachon bezovta qilmaydi — «Bo‘zbola» ham, Saydaz ham! U cho‘qqida seni tsellofan qog‘ozga o‘ralgan gullaru tsellofan qog‘ozga o‘ralgan tuyg‘ulargina kutadi!» Armon va hasratdan lablari beixtiyor pichirlayverdi: «Saydaz, Saydaz… Bilaman, meni yomon ko‘rasan. Balki jirkanarsan? Nachora, haqqing bor. Umr bo‘yi senga havas qildim. Ehtimol, men noto‘g‘ri yashagandirman. Ammo sen-chi? Sening yo‘rig‘ing boshqa. Lekin Latipov, shu mansabparast, surbet Latipovlar davru davron surganda, men senga o‘xshab chetda turolmadim. Aybimmidi bu, xatommidi?» U radiopriyomnik qulog‘ini buradi. Dunyoning g‘am-g‘ussadan, tashvishu iztiroblardan xoli allaqaysi burchagida shodumon ohanglar yangrardi. Mashina qishloqqa yaqinlashdi. Ana, pichan bosilgan tomlar, saf tortgan mirzateraklar… Mana shu muyulishdan keyin Saydazning uyi. Ana, shifer yopilgan pastak tom. Ana, uzun peshayvon… Ehtimol, Saydaz ichkari uylarning birida yonboshlab yotgandir. Quyuq, tutash qoshlari ostidagi o‘tkir ko‘zlarini yumib, butkul oqargan sochlarini siypalagancha xayolga cho‘mib o‘tirgandir… Balki yana dardi qo‘zib, shiftga termilib yotgandir… Birdan yuragi orziqib ketdi. Hozir Saydazning eshigini qoqib borsa… go‘yo Saydaz xijolatomuz jilmayib peshvoz chiqadigandek, gapi gapiga qovushmay uzoq jimib qoladigandek, keyin yerga tikilgan ko‘yi iymana-iymana undan nimanidir iltimos qiladigandek tuyuldi! «Endi nima bo‘ladi?» deb o‘yladi u iztirob bilan. Endi nima bo‘ladi? 1980
