Abdulla Oripov - Ketmoqdaman
Perşembe, 08 Ağustos 2019
Yaxshi qol ey dilbarim, dilda kadar, ketmoqdaman, Ishq aro endi holim zeru zabar ketmoqdaman.Na ishonchu na quvonchu na ko'ngildan gapni och, Barchasidan ushbu kun yo'qdir samar, ketmoqdaman.Men quyosh yuzlimga deb, tun-kechalar berdim yurak, Oqibat otganda tong qondir jigar, ketmoqdaman.Necha kunlar o'tdi, lekin so'rmading holimni bir, Oxirida hol so'rab kelsang magar, ketmoqdaman.Kelganimda dedilarki, bu yigit koni zarar, Ketmagimdan, oxir ayt, bormi zarar, ketmoqdaman.Bilmadim, hech bormikin asli dardimga shifo, Xasta bu Abdulladan olgin xabar, ketmoqdaman. * * *Türkiye Türkçesi GİDİYORUMHoşça kal ey gönüller çalan güzel! Gönlümde keder, gidiyorum.Aşk yüzünden şimdi hâlim permeperişân, gidiyorum.Ne inanç, ne kıvanç, ne gönülden söz aç bana,Bugün hiç birinden fayda yoktur, gidiyorum.Ben, o benim güneş yüzlüm diye gece ve gündüz kalbimi verdim,Nihayet sabah oldu, ciğerim kanla doldu, gidiyorum.Nice günler geçti lakin bir kere hâlimi sormadın. Meğer sonunda hâlimi sormaya gelmişsin, ben gidiyorum. Geldiğimde dediler ki bu delikanlı zarar kaynağıdır,Gidişimden önce son kez söyle! Var mı zararım? Gidiyorum.Asıl derdime çare var mıdır bilmiyorum,Bu hasta Abdullah'tan haber al: Gidiyorum.
Perşembe, 08 Ağustos 2019
Yaxshi qol ey dilbarim, dilda kadar, ketmoqdaman, Ishq aro endi holim zeru zabar ketmoqdaman.Na ishonchu na quvonchu na ko'ngildan gapni och, Barchasidan ushbu kun yo'qdir samar, ketmoqdaman.Men quyosh yuzlimga deb, tun-kechalar berdim yurak, Oqibat otganda tong qondir jigar, ketmoqdaman.Necha kunlar o'tdi, lekin so'rmading holimni bir, Oxirida hol so'rab kelsang magar, ketmoqdaman.Kelganimda dedilarki, bu yigit koni zarar, Ketmagimdan, oxir ayt, bormi zarar, ketmoqdaman.Bilmadim, hech bormikin asli dardimga shifo, Xasta bu Abdulladan olgin xabar, ketmoqdaman. * * *Türkiye Türkçesi GİDİYORUMHoşça kal ey gönüller çalan güzel! Gönlümde keder, gidiyorum.Aşk yüzünden şimdi hâlim permeperişân, gidiyorum.Ne inanç, ne kıvanç, ne gönülden söz aç bana,Bugün hiç birinden fayda yoktur, gidiyorum.Ben, o benim güneş yüzlüm diye gece ve gündüz kalbimi verdim,Nihayet sabah oldu, ciğerim kanla doldu, gidiyorum.Nice günler geçti lakin bir kere hâlimi sormadın. Meğer sonunda hâlimi sormaya gelmişsin, ben gidiyorum. Geldiğimde dediler ki bu delikanlı zarar kaynağıdır,Gidişimden önce son kez söyle! Var mı zararım? Gidiyorum.Asıl derdime çare var mıdır bilmiyorum,Bu hasta Abdullah'tan haber al: Gidiyorum.
Ahmet Hikmet Müftüoğlu - Ayşe Kızla Vato (Hikâye)
Perşembe, 08 Ağustos 2019
"Hamdullah Suphi Beyefendi’ye" İştah ve lezzetle yenen bir öğle yemeğinden sonra, köpüklü kahveler arasında içilen sigaraların dumanlarından kulübün yemek salonu hayli sislenmişti. Bir tarafta iddialı av sohbeti, diğer yanda Millet Meclisi’ndeki tartışmalar sonrası bir siyaset mücadelesi, şu köşede bir kaç asil gencin, belki bir güzel kadın tarafından aldatılmış bir arkadaşlarına karşı kahkahaları, ekseri müdavimleri yaşlı, vakarlı kişilerden meydana gelen bu toplanma yerinin havasını haz ve neşe rüzgârlarıyla dalgalandırıyordu. Bizim sofrada konu, Türk, Macar ve Polonyalıların tarihi külah ve elbiselerinin benzerliğine dairdi. Konyağın son damlasını emen Kont “Geza...” iri sigarasını silkelerken ecdadının eski kaftanlarıyla kendisinin biriktirdiği güzel sanatlar koleksiyonunu göstermek için bizi konağına davet etti. Benimle beraber Amerikalı, İtalyan ve Alman dört yemek arkadaşı, kulübün avlusunda bekleyen Kont’un otomobiline girdik. On dakika sonra kendimizi bir geniş mermer merdiven başında bulduk. Bıyıkları tıraşlı bir uşak, sağ tarafta üstü koyu güvez çuha ile kaplanmış bir kapı açtı. Bir taş odaya girdik. Dört duvarına yaslanmış camlı dolapların içinde bu ailenin atalarına ait bir kaç yüz çarık, çizme, terlik, takunya vardı. Bu ayakkabıların sonradan görme kimseler gibi, böyle baş sedirde, ceviz dolapların parlak camları arkasında, sahte birer kibar tavrıyla duruşlarında gizli tuhaflık vardı. Kont’un kâtibinin arkasında diğer bir odaya girdik. Burada oymalı iki abanoz koltuk ve iki masada iki büyük demir kasa ile ortada bir camlı dikdörtgen masa vardı. Bu masanın cam yüzeyinin altında firuze, mercan işlemeli; gümüş oymalı telkâri bıçaklar, yatağanlar serilmişti. Bu iki kasadan çıkarılan küçük ceviz çekmeceler içinde, gümüş tepsiler üstünde bize gösterilen elmaslı, yakutlu sorguçlar; safirli ve firuzeli kılıç kemerleri; değerli taşlarla bezenmiş kadın ve erkek düğmeleri; gümüşlü, mineli eski Türk ve Macar üzengileri; el aynaları önümüze yığılıverdi. Bu hanedana ecdattan kalan ve daima büyük oğula intikal eden bu kıymetli aile hatıralarının bu suretle dikkatle saklanmasını takdirden kendimizi alamıyorduk. Burası bir küçük Karun hazinesiydi. Geniş merdivenden yukarı kata çıktık. Burada yemek odasından salona kadar gümüş leğen ve ibrikten, ufak incili yastığa kadar bütün eşyanın bir kıymeti, bir inceliği vardı. Camekânın iç tarafında Asya ve Avrupa’nın hemen her tarihi milletine ait olmak üzere pırlantadan akike, altından pirince kadar, belki üç yüz yüzük, kadife yivler arasında sıralanmıştı. Duvardaki pastel ve yağlı boya nefis tablolara uzaktan bir göz atmadan geçemiyorduk. Şimdi Kont’un yazı odasındaydık. — İşte, dedi, Macaristan’da bir eşi bulunmayan bir hakiki “Vato..." * Bu tahminen seksen santim boyunda ve elli santim eninde bir tablo idi. Ormanda bir pınar başında kurulmuş bir sofra... Kenarda bir genç saz çalışıyor. İki taze uzanmışlar, dinliyorlar. Biraz beride iki kadın arkası katmerli ve kabarık libaslar ile raks ediyor görünüyorlardı. — Şimdi bundan kıymetli bir şey göstereceğim. Parmağıyla o meşhur Fransız ressamın levhasının yanında asılı bir küçük halıyı gösterdi. Bu bir Gördes seccadesiydi. Şimdi bütün gözler bu güzelliğe çevrilmişti. Bir antika meraklısı olan Amerikalı ile ressam İtalyan, seccadenin yanına yaklaşarak altından küçük ilmiklerine bakıyorlardı. Koyu mavi zemin üstüne kırmızı bir kenar ve sarı zırhlar ile çevrilmiş; ortası dört ve sekiz köşe madalyonlar ile bezenmişti. Kenarın zırhları ve madalyonun içleri anlaşılmaz nakışlarla doluydu. Bunlar çapraşık, karışık fakat uyumlu; düzensiz, dağınık fakat muntazam; hiç bir şekle uymaz fakat geometrik; ne çiçek, ne yaprak fakat düşünce; ne resim ve ne geometri fakat ince idi... Vato’nun yaz levhasının yanında seccadenin bu hali başka türlü; sanki sırf tasavvufi, ruhani, manevi bir bahar şekli arz ediyordu. O derece renkler uygun ve tatlı idi. Kont, halının karşısına geçmiş: — Bakınız! Bakınız! Diyordu. “Şu çiçeklerde maviden kırmızıya, kırmızıdan sarıya ne latif bir ahenk ile geçiliyor. Boyalara bu garip imtizacı, bu hayale gelmeyen güzel imtizacı veren hangi ilimdir, hangi terbiyedir? Sanmam ki Türkiye’de halıcılık mektebi bulunsun” diyordu. — Hayır. — Ben Hind’in, İran’ın o üstlerinde oklarla vurulmuş ceylan, kaplan resimleri, çelimsiz süvarileri, bücür insanlar, kurbağalara benzer kuşlar işlenmiş halılarını sevmem. Onlarda ne hayvan hayvan, ne çiçek çiçektir. Bu gibi tabii maddeler, yarım ve ilkel şekilde taklit edilmiştir. Türk halılarında tabiatı taklitten eser yoktur. Bütün nakışlar içe doğan ilhamın eseri ve icattır. Bütün bu hüner, munis ve düşündürücü bir garabettir. Nakışları birbirine benzer iki halı görmedim. — Hatta bir halıdaki karşılıklı iki şekilden bile biri diğerine tamamıyla birbirine benzemez. Bu Gördes halısıyla, Vato’nun tablosu karşısına tesadüf eden ipekli, eski Kıbrıs kumaşı kanepe ve koltuklara oturduk. Şimdi ziyaretçiler hane sahibinin verdiği sigaraları savuruyorlardı. Kont dedi ki: — Bir gün fakir düşsem, belki Vato’yu satabilirim. Fakat aile yadigârı eşyam ile bu halıyı elimden çıkaramam sanıyorum. Tarihi, değerli eşya ile dolu olan bu konakta, bu odada yabancı gibi boynu bükük durması beklenen bu Türk sanatının, bu Türk zevkinin, bu Türk kadınlığının saltanatı huzurunda gönlüm iftiharla, saygıyla çarpıyordu. Gözlerim uzaklara doğru daldı. Kurutan, yakan güneşli ve gölgesiz ve nihayetsiz bir çölün ortasında bir bardak buzlu su bulan yolcu memnuniyetini hissettim. Düşündüm, düşündüm. Düşündükçe ağlamak istedim. Gözümün önüne geliyordu: Harap Gördes kasabası. Balçıktan karanlık, ocak dumanlarından sisli evleri. Melül ve sakin ahalisi... Kapısının eşiğine çömelmiş, yün eğiren soluk benizli ihtiyar kadınları. Halı tezgâhının önünde bir kaç kırık tahta iskemlenin üstüne oturmuş, başını önüne eğmiş bir “Ayşe kız” ile iki küçük arkadaşı, halının erişleriyle argaçları arasında kınalı parmakçıkları titreyerek didiniyorlar ve en büyüğü: Gece bir ses geldi derinden, derinden Beni mi çağırdı Yemen çöllerinden? manisini Arabistan’da silah altındaki Mehmet’ini düşünerek yavaş yavaş fısıldarken kara gözlerinden üstüne bir damla yaş düşürdüğü şu sarı renkli dal, bu mahrumiyetin, bu kederin ateşiyle kıvrılarak ruhani bir şekil alıyor. Artık dumanlı gözler, önümüzdeki örneğe bakmıyor, titreyen eller argaçların tellerini saymıyor. Kederli, fakat necip, usta fakat esrarengiz bir ruhun sevkiyle gelişi güzel argaçlar renk renk ilmikleniyor... Ben bu levhayı böyle görüyorum. Ey tatlı kokulu kır menekşesi! Ey karanlıklar içinde nur ağlayan mahzun yıldız! Ey Ayşe kız! Sen bu nefis şaheseri nasıl meydana getirdin? Mektep, usta görmeden nasıl en büyük Fransız ressamı olan Vato ile imtihan meydanına girdin? Ve aynı şeref mevkiini kazandın? Bu olgunluk, bu kabiliyet, bu zevk sana nereden geldi cevap ver! Allah’ım, ona nereden geldi? Koyu çivit mavisi bir yeldirme veya çubuklu bir peştamala bürünmüş sade, saf, fakir halkınla; okuyup yazması olmayan beyninle yıllarca ihtiyar hocaların resim atölyelerinde çalışmış, tecrübeler geçirmiş, kitaplar okumuş, eski ustaların tablolarını incelemiş, kimyada ve fizikte renklerin nasıl meydana geldiğini ve tesirlerini öğrenmiş; binlerce takdirler ve eleştirilere maruz kalmış ressam Vato’nun yanında zekâ ve hüner ilminin huzuruna çıkarak aynı yere ve değere sahip oluşuna ne sebep bulayım? Öğrenim görmeden doğuştan gelen zevkinle, yaratılıştan gelen sezginle renklere verdiğin uyuma, zarafete büyü mü, mucize mi diyeyim? Ey Ayşecik!.. Ey Ayşecikler!.. Avrupa’nın zekâ merkezlerindeki müzelerde sizin saf fakat üstün eserleriniz için ayrı ayrı salonlar, sergiler açıldı. Muhafızlar tayin edildi. Hünerlerinizin inceliklerini, güzelliklerini anlamak için uzmanlar bulundu. Bu ne güç, bu ne bilgidir? Siz yalnız usulün ve emsalin haricindeki bir usta, bir ressam, bir mühendis, bir nakkaş değilsiniz. Türklüğün ruhundaki sağlamlık ve vakarı gösterecek manaları eşi ve benzeri olmayan nakışlarınızla, rumuzlu ilhamlarımızla ortaya koyan birer de şairsiniz. Onun için Anadolu halılarının bütün bir tarihimizi gösteren yiğitlik ahengini, sağlamlık anlamını İran ve Hint halılarında görmemem. Ey Türk ili! Viran evlerinin enkazıyla bayındır şehirler süslenir. Sen nasıl bir ocaksın ki soğumuş küllerinde ateşler gizlidir. Baykuşlarından bülbül sedası gelir... Ey Türk kadını, ırkında ne hünerli bir feyz vardır ki hem ölüme asker yetiştirir, hem ebediyete hüner eriştirirsin! Seni benden çok evvel takdir edenler, yine Vato gibi ressamların vatandaşları oldukları için beni affet!.. Ben bu dalgın halimde iken arkadaşlarımın hane sahibine veda ettiklerini görerek mahcup fakat gururlu, seccadenin huzurunda kalben secde ettim ve odadan çıkarken, “belki”, dedim; “bu eserin mucize sahibi, sanatçısı sefaletten, yetersiz beslenmeden hayatının baharında solmuş bir taze çiçektir. Budapeşte, 20 Nisan 1918 (Çağlayanlar) * Fransız ressam Jean-Antoine Watteau'nun tablosu.
Perşembe, 08 Ağustos 2019
"Hamdullah Suphi Beyefendi’ye" İştah ve lezzetle yenen bir öğle yemeğinden sonra, köpüklü kahveler arasında içilen sigaraların dumanlarından kulübün yemek salonu hayli sislenmişti. Bir tarafta iddialı av sohbeti, diğer yanda Millet Meclisi’ndeki tartışmalar sonrası bir siyaset mücadelesi, şu köşede bir kaç asil gencin, belki bir güzel kadın tarafından aldatılmış bir arkadaşlarına karşı kahkahaları, ekseri müdavimleri yaşlı, vakarlı kişilerden meydana gelen bu toplanma yerinin havasını haz ve neşe rüzgârlarıyla dalgalandırıyordu. Bizim sofrada konu, Türk, Macar ve Polonyalıların tarihi külah ve elbiselerinin benzerliğine dairdi. Konyağın son damlasını emen Kont “Geza...” iri sigarasını silkelerken ecdadının eski kaftanlarıyla kendisinin biriktirdiği güzel sanatlar koleksiyonunu göstermek için bizi konağına davet etti. Benimle beraber Amerikalı, İtalyan ve Alman dört yemek arkadaşı, kulübün avlusunda bekleyen Kont’un otomobiline girdik. On dakika sonra kendimizi bir geniş mermer merdiven başında bulduk. Bıyıkları tıraşlı bir uşak, sağ tarafta üstü koyu güvez çuha ile kaplanmış bir kapı açtı. Bir taş odaya girdik. Dört duvarına yaslanmış camlı dolapların içinde bu ailenin atalarına ait bir kaç yüz çarık, çizme, terlik, takunya vardı. Bu ayakkabıların sonradan görme kimseler gibi, böyle baş sedirde, ceviz dolapların parlak camları arkasında, sahte birer kibar tavrıyla duruşlarında gizli tuhaflık vardı. Kont’un kâtibinin arkasında diğer bir odaya girdik. Burada oymalı iki abanoz koltuk ve iki masada iki büyük demir kasa ile ortada bir camlı dikdörtgen masa vardı. Bu masanın cam yüzeyinin altında firuze, mercan işlemeli; gümüş oymalı telkâri bıçaklar, yatağanlar serilmişti. Bu iki kasadan çıkarılan küçük ceviz çekmeceler içinde, gümüş tepsiler üstünde bize gösterilen elmaslı, yakutlu sorguçlar; safirli ve firuzeli kılıç kemerleri; değerli taşlarla bezenmiş kadın ve erkek düğmeleri; gümüşlü, mineli eski Türk ve Macar üzengileri; el aynaları önümüze yığılıverdi. Bu hanedana ecdattan kalan ve daima büyük oğula intikal eden bu kıymetli aile hatıralarının bu suretle dikkatle saklanmasını takdirden kendimizi alamıyorduk. Burası bir küçük Karun hazinesiydi. Geniş merdivenden yukarı kata çıktık. Burada yemek odasından salona kadar gümüş leğen ve ibrikten, ufak incili yastığa kadar bütün eşyanın bir kıymeti, bir inceliği vardı. Camekânın iç tarafında Asya ve Avrupa’nın hemen her tarihi milletine ait olmak üzere pırlantadan akike, altından pirince kadar, belki üç yüz yüzük, kadife yivler arasında sıralanmıştı. Duvardaki pastel ve yağlı boya nefis tablolara uzaktan bir göz atmadan geçemiyorduk. Şimdi Kont’un yazı odasındaydık. — İşte, dedi, Macaristan’da bir eşi bulunmayan bir hakiki “Vato..." * Bu tahminen seksen santim boyunda ve elli santim eninde bir tablo idi. Ormanda bir pınar başında kurulmuş bir sofra... Kenarda bir genç saz çalışıyor. İki taze uzanmışlar, dinliyorlar. Biraz beride iki kadın arkası katmerli ve kabarık libaslar ile raks ediyor görünüyorlardı. — Şimdi bundan kıymetli bir şey göstereceğim. Parmağıyla o meşhur Fransız ressamın levhasının yanında asılı bir küçük halıyı gösterdi. Bu bir Gördes seccadesiydi. Şimdi bütün gözler bu güzelliğe çevrilmişti. Bir antika meraklısı olan Amerikalı ile ressam İtalyan, seccadenin yanına yaklaşarak altından küçük ilmiklerine bakıyorlardı. Koyu mavi zemin üstüne kırmızı bir kenar ve sarı zırhlar ile çevrilmiş; ortası dört ve sekiz köşe madalyonlar ile bezenmişti. Kenarın zırhları ve madalyonun içleri anlaşılmaz nakışlarla doluydu. Bunlar çapraşık, karışık fakat uyumlu; düzensiz, dağınık fakat muntazam; hiç bir şekle uymaz fakat geometrik; ne çiçek, ne yaprak fakat düşünce; ne resim ve ne geometri fakat ince idi... Vato’nun yaz levhasının yanında seccadenin bu hali başka türlü; sanki sırf tasavvufi, ruhani, manevi bir bahar şekli arz ediyordu. O derece renkler uygun ve tatlı idi. Kont, halının karşısına geçmiş: — Bakınız! Bakınız! Diyordu. “Şu çiçeklerde maviden kırmızıya, kırmızıdan sarıya ne latif bir ahenk ile geçiliyor. Boyalara bu garip imtizacı, bu hayale gelmeyen güzel imtizacı veren hangi ilimdir, hangi terbiyedir? Sanmam ki Türkiye’de halıcılık mektebi bulunsun” diyordu. — Hayır. — Ben Hind’in, İran’ın o üstlerinde oklarla vurulmuş ceylan, kaplan resimleri, çelimsiz süvarileri, bücür insanlar, kurbağalara benzer kuşlar işlenmiş halılarını sevmem. Onlarda ne hayvan hayvan, ne çiçek çiçektir. Bu gibi tabii maddeler, yarım ve ilkel şekilde taklit edilmiştir. Türk halılarında tabiatı taklitten eser yoktur. Bütün nakışlar içe doğan ilhamın eseri ve icattır. Bütün bu hüner, munis ve düşündürücü bir garabettir. Nakışları birbirine benzer iki halı görmedim. — Hatta bir halıdaki karşılıklı iki şekilden bile biri diğerine tamamıyla birbirine benzemez. Bu Gördes halısıyla, Vato’nun tablosu karşısına tesadüf eden ipekli, eski Kıbrıs kumaşı kanepe ve koltuklara oturduk. Şimdi ziyaretçiler hane sahibinin verdiği sigaraları savuruyorlardı. Kont dedi ki: — Bir gün fakir düşsem, belki Vato’yu satabilirim. Fakat aile yadigârı eşyam ile bu halıyı elimden çıkaramam sanıyorum. Tarihi, değerli eşya ile dolu olan bu konakta, bu odada yabancı gibi boynu bükük durması beklenen bu Türk sanatının, bu Türk zevkinin, bu Türk kadınlığının saltanatı huzurunda gönlüm iftiharla, saygıyla çarpıyordu. Gözlerim uzaklara doğru daldı. Kurutan, yakan güneşli ve gölgesiz ve nihayetsiz bir çölün ortasında bir bardak buzlu su bulan yolcu memnuniyetini hissettim. Düşündüm, düşündüm. Düşündükçe ağlamak istedim. Gözümün önüne geliyordu: Harap Gördes kasabası. Balçıktan karanlık, ocak dumanlarından sisli evleri. Melül ve sakin ahalisi... Kapısının eşiğine çömelmiş, yün eğiren soluk benizli ihtiyar kadınları. Halı tezgâhının önünde bir kaç kırık tahta iskemlenin üstüne oturmuş, başını önüne eğmiş bir “Ayşe kız” ile iki küçük arkadaşı, halının erişleriyle argaçları arasında kınalı parmakçıkları titreyerek didiniyorlar ve en büyüğü: Gece bir ses geldi derinden, derinden Beni mi çağırdı Yemen çöllerinden? manisini Arabistan’da silah altındaki Mehmet’ini düşünerek yavaş yavaş fısıldarken kara gözlerinden üstüne bir damla yaş düşürdüğü şu sarı renkli dal, bu mahrumiyetin, bu kederin ateşiyle kıvrılarak ruhani bir şekil alıyor. Artık dumanlı gözler, önümüzdeki örneğe bakmıyor, titreyen eller argaçların tellerini saymıyor. Kederli, fakat necip, usta fakat esrarengiz bir ruhun sevkiyle gelişi güzel argaçlar renk renk ilmikleniyor... Ben bu levhayı böyle görüyorum. Ey tatlı kokulu kır menekşesi! Ey karanlıklar içinde nur ağlayan mahzun yıldız! Ey Ayşe kız! Sen bu nefis şaheseri nasıl meydana getirdin? Mektep, usta görmeden nasıl en büyük Fransız ressamı olan Vato ile imtihan meydanına girdin? Ve aynı şeref mevkiini kazandın? Bu olgunluk, bu kabiliyet, bu zevk sana nereden geldi cevap ver! Allah’ım, ona nereden geldi? Koyu çivit mavisi bir yeldirme veya çubuklu bir peştamala bürünmüş sade, saf, fakir halkınla; okuyup yazması olmayan beyninle yıllarca ihtiyar hocaların resim atölyelerinde çalışmış, tecrübeler geçirmiş, kitaplar okumuş, eski ustaların tablolarını incelemiş, kimyada ve fizikte renklerin nasıl meydana geldiğini ve tesirlerini öğrenmiş; binlerce takdirler ve eleştirilere maruz kalmış ressam Vato’nun yanında zekâ ve hüner ilminin huzuruna çıkarak aynı yere ve değere sahip oluşuna ne sebep bulayım? Öğrenim görmeden doğuştan gelen zevkinle, yaratılıştan gelen sezginle renklere verdiğin uyuma, zarafete büyü mü, mucize mi diyeyim? Ey Ayşecik!.. Ey Ayşecikler!.. Avrupa’nın zekâ merkezlerindeki müzelerde sizin saf fakat üstün eserleriniz için ayrı ayrı salonlar, sergiler açıldı. Muhafızlar tayin edildi. Hünerlerinizin inceliklerini, güzelliklerini anlamak için uzmanlar bulundu. Bu ne güç, bu ne bilgidir? Siz yalnız usulün ve emsalin haricindeki bir usta, bir ressam, bir mühendis, bir nakkaş değilsiniz. Türklüğün ruhundaki sağlamlık ve vakarı gösterecek manaları eşi ve benzeri olmayan nakışlarınızla, rumuzlu ilhamlarımızla ortaya koyan birer de şairsiniz. Onun için Anadolu halılarının bütün bir tarihimizi gösteren yiğitlik ahengini, sağlamlık anlamını İran ve Hint halılarında görmemem. Ey Türk ili! Viran evlerinin enkazıyla bayındır şehirler süslenir. Sen nasıl bir ocaksın ki soğumuş küllerinde ateşler gizlidir. Baykuşlarından bülbül sedası gelir... Ey Türk kadını, ırkında ne hünerli bir feyz vardır ki hem ölüme asker yetiştirir, hem ebediyete hüner eriştirirsin! Seni benden çok evvel takdir edenler, yine Vato gibi ressamların vatandaşları oldukları için beni affet!.. Ben bu dalgın halimde iken arkadaşlarımın hane sahibine veda ettiklerini görerek mahcup fakat gururlu, seccadenin huzurunda kalben secde ettim ve odadan çıkarken, “belki”, dedim; “bu eserin mucize sahibi, sanatçısı sefaletten, yetersiz beslenmeden hayatının baharında solmuş bir taze çiçektir. Budapeşte, 20 Nisan 1918 (Çağlayanlar) * Fransız ressam Jean-Antoine Watteau'nun tablosu.
Ali Şir Nevai - Gazel (Kiçe Kelgümdir Diban)
Perşembe, 15 Ağustos 2019
Kiçe kelgümdir dibân ul serv-i gülrû kelmediKözlerimge kiçe tang atkunçe uykû kelmediLahza lahza çıktım u çektim yolıda intizârKeldi cân ağzımga vü ul şâh-i bedhû kelmediÂrazıdek aydın erkende ger etti ihtiyâtRûzgârimdek hem olganda karanğû kelmediUl perîveş hecridinkim yığladım dîvânevârKimse barmukim anga körgende külgû kelmediKözlerindin niçe suv kelgey deb öltürmeng meniKim bârı kân erdi kelgen bu kiçe suv kelmediTâlib-i sâdık tapılmes, yoksakim koydı kademYolgakim evvel kadem ma’şûke ötrû kelmediEy Nevâî bâde birle hurrem et köngling üyinNe uçunkim bâde kelgen üyge kaygû kelmediYeni Özbek Alfabesiyle
Perşembe, 15 Ağustos 2019
Kiçe kelgümdir dibân ul serv-i gülrû kelmediKözlerimge kiçe tang atkunçe uykû kelmediLahza lahza çıktım u çektim yolıda intizârKeldi cân ağzımga vü ul şâh-i bedhû kelmediÂrazıdek aydın erkende ger etti ihtiyâtRûzgârimdek hem olganda karanğû kelmediUl perîveş hecridinkim yığladım dîvânevârKimse barmukim anga körgende külgû kelmediKözlerindin niçe suv kelgey deb öltürmeng meniKim bârı kân erdi kelgen bu kiçe suv kelmediTâlib-i sâdık tapılmes, yoksakim koydı kademYolgakim evvel kadem ma’şûke ötrû kelmediEy Nevâî bâde birle hurrem et köngling üyinNe uçunkim bâde kelgen üyge kaygû kelmediYeni Özbek Alfabesiyle
Annasoltan Kekilova - Gözledim Seni
Perşembe, 08 Ağustos 2019
Bahar güller açanda,Saýrap, guşlar uçanda, Güneş nurun saçanda,Janym, gözledim seni. Ýodalardan, ýollardan, Uzak-uzak illerden,Gülälekli gollardan, Gülüm, gözledim seni. Bakdym belent daglara,Serçemenli baglara,- Gel, läläm, gara maña! –Diýip, yzladym seni. Ýürek aglar gün-günden, Aý gyz, gizlenme menden. Gara gözleñ içindenSaýlap gözledim seni.
Perşembe, 08 Ağustos 2019
Bahar güller açanda,Saýrap, guşlar uçanda, Güneş nurun saçanda,Janym, gözledim seni. Ýodalardan, ýollardan, Uzak-uzak illerden,Gülälekli gollardan, Gülüm, gözledim seni. Bakdym belent daglara,Serçemenli baglara,- Gel, läläm, gara maña! –Diýip, yzladym seni. Ýürek aglar gün-günden, Aý gyz, gizlenme menden. Gara gözleñ içindenSaýlap gözledim seni.
Elif Yavaş - Notaların Büyülü Dünyası
Pazar, 04 Ağustos 2019
Söyleşi, röportaj havasında geçen edebî konuşma ve tartışma mekânları olur hani. Nazik davetleri reddetmeyen hanımefendi ve beyefendiler kalbimizi onurlandırır mütevazılıkla. Küçük kasabalarda, kazalarda ve köylük yerleşkelerde hayat sürenlerin hayalleri büyük olur kanatlarında. Ekmeğini yediğiniz iş ile sanat vazgeçilmez tutkuya dönüşür ve işinizle eviniz arasındaki dengeyi iyi kurmak gerek. Melankolik duyguların huşusunda flört eden edalı düşler, iç içe halka kurarak hayata işlenir de ikilem yaratır. Geçimimizi temin ettiğimiz meslek ile hobi faaliyetlerini “ev, iş, eş” arasında yansıtmamak gerek. Ev, iş ve eş terazisinde denge kurarak melodi oluşturur yaşam notalarımız. Notaların büyülü dünyası konuk olur udunuza. Müzik hayatın başlangıcıdır. Doğarken kulağımıza ezan sesi okunur, namazımız kılınmaz; ölürken cenaze cemaatiyle namazımız kılınır, ezanımız okunmaz. Ezan yerine salamız okunarak yolcu oluruz sonsuzluğa. Ezandaki huşu ve maneviyat da kalbe gül olur. Kokusuna, sevgisine doyamadığımız sevdiklerimiz mahzun bakışlarıyla aklımızdan hiç çıkmaz. Mekânları cennet olması dileğiyle yolcu ederiz ciğerparemiz ana babalarımızı. Duygular hodri meydan coşar gözyaşı seliyle. Mevsimler kovalar bizi, yel gibi esip geçer es geçilmeyen anılarla. Minnet ve şükranlarımızı sunarız bizi değerli kılanlar huzurunda. Nağmeler bir makama oturur, kabak kemanı ile ud çıkar sahneye. Ateşin kardeşi olan od ile odunsu kokular buluşur ceviz ağacından yapılmış ud aletinde. Saz, gitar, keman, davul, zurna, ney eşlik eder müzik senfonisine. Akıcı, dikkat çekici, sade, duru Türkçe ün salar ruha. Hece vezni ve aruz vezniyle yazılmış edebî şiirler beste olmak için can atar sahibinin elinde. Türkülerle efkârlanırız, fal tutar şarkılar. Papatya yaprağında gülüşür sarıpapatya çayıyla stres atarız. Kulaktan dolma bilgileri kovar da özlü sözleri koynumuza alırız. Notalar gülümser hece ölçüsüyle, serbest ölçüyle yazılan bir şiir boyun büker köşecikte. Kuytu sokaklara dem olur mısralar. Ahengin eteğinde birikir şarkılar. ‘Re’ ve ‘mi’ notası nöbettedir. ‘Fa’ ve ‘do’ notaları izdivaç heyecanıyla ortam kurar. Dinî motiflerle işlenen ilahi sözleri mevlitlere can olur. ‘İnşallah’ ve ‘maşallah’ arasında makam bulur bestelerimiz bestekârın dilinde. Piyano tuşlarına dokunur pamuk eller ve zarafetle oynaşır notalar. Notaların yorumunda dinlenir sözler. Naçizane duygular teveccüh gösterir kalbî yorumlarla. “Sağ olsun, var olsun.” dedirtircesine havalanır. Bir senaryo yazdırır sahnenin tozunu yutanlar. Bestelenen şiirlerde kendini bulur sanatçılar. TRT repertuarından geçer arşive dokunan sözler. Otorite kurar müzik ve edebiyat. Jüri önünde seçilir ya hani eserler, en büyük jüri aslında halktır. Notaların büyülü dünyası yer edinir milletimizin kalbinde. Halkın sevgisine yakışırsa dillenir şarkılar. Eser üretmek marifet değil kalıcı olabilmektir mühim olan. Koro huzurunda koro şefi ve solistler buluşur, seyirciye kucak açar müzik ekibi bir demet besteyle. Şarkılar ve türküler gönül köşenizde yer alsın, esen kalın. 19 Temmuz 2018 - Perşembe Saat: 19.09
Pazar, 04 Ağustos 2019
Söyleşi, röportaj havasında geçen edebî konuşma ve tartışma mekânları olur hani. Nazik davetleri reddetmeyen hanımefendi ve beyefendiler kalbimizi onurlandırır mütevazılıkla. Küçük kasabalarda, kazalarda ve köylük yerleşkelerde hayat sürenlerin hayalleri büyük olur kanatlarında. Ekmeğini yediğiniz iş ile sanat vazgeçilmez tutkuya dönüşür ve işinizle eviniz arasındaki dengeyi iyi kurmak gerek. Melankolik duyguların huşusunda flört eden edalı düşler, iç içe halka kurarak hayata işlenir de ikilem yaratır. Geçimimizi temin ettiğimiz meslek ile hobi faaliyetlerini “ev, iş, eş” arasında yansıtmamak gerek. Ev, iş ve eş terazisinde denge kurarak melodi oluşturur yaşam notalarımız. Notaların büyülü dünyası konuk olur udunuza. Müzik hayatın başlangıcıdır. Doğarken kulağımıza ezan sesi okunur, namazımız kılınmaz; ölürken cenaze cemaatiyle namazımız kılınır, ezanımız okunmaz. Ezan yerine salamız okunarak yolcu oluruz sonsuzluğa. Ezandaki huşu ve maneviyat da kalbe gül olur. Kokusuna, sevgisine doyamadığımız sevdiklerimiz mahzun bakışlarıyla aklımızdan hiç çıkmaz. Mekânları cennet olması dileğiyle yolcu ederiz ciğerparemiz ana babalarımızı. Duygular hodri meydan coşar gözyaşı seliyle. Mevsimler kovalar bizi, yel gibi esip geçer es geçilmeyen anılarla. Minnet ve şükranlarımızı sunarız bizi değerli kılanlar huzurunda. Nağmeler bir makama oturur, kabak kemanı ile ud çıkar sahneye. Ateşin kardeşi olan od ile odunsu kokular buluşur ceviz ağacından yapılmış ud aletinde. Saz, gitar, keman, davul, zurna, ney eşlik eder müzik senfonisine. Akıcı, dikkat çekici, sade, duru Türkçe ün salar ruha. Hece vezni ve aruz vezniyle yazılmış edebî şiirler beste olmak için can atar sahibinin elinde. Türkülerle efkârlanırız, fal tutar şarkılar. Papatya yaprağında gülüşür sarıpapatya çayıyla stres atarız. Kulaktan dolma bilgileri kovar da özlü sözleri koynumuza alırız. Notalar gülümser hece ölçüsüyle, serbest ölçüyle yazılan bir şiir boyun büker köşecikte. Kuytu sokaklara dem olur mısralar. Ahengin eteğinde birikir şarkılar. ‘Re’ ve ‘mi’ notası nöbettedir. ‘Fa’ ve ‘do’ notaları izdivaç heyecanıyla ortam kurar. Dinî motiflerle işlenen ilahi sözleri mevlitlere can olur. ‘İnşallah’ ve ‘maşallah’ arasında makam bulur bestelerimiz bestekârın dilinde. Piyano tuşlarına dokunur pamuk eller ve zarafetle oynaşır notalar. Notaların yorumunda dinlenir sözler. Naçizane duygular teveccüh gösterir kalbî yorumlarla. “Sağ olsun, var olsun.” dedirtircesine havalanır. Bir senaryo yazdırır sahnenin tozunu yutanlar. Bestelenen şiirlerde kendini bulur sanatçılar. TRT repertuarından geçer arşive dokunan sözler. Otorite kurar müzik ve edebiyat. Jüri önünde seçilir ya hani eserler, en büyük jüri aslında halktır. Notaların büyülü dünyası yer edinir milletimizin kalbinde. Halkın sevgisine yakışırsa dillenir şarkılar. Eser üretmek marifet değil kalıcı olabilmektir mühim olan. Koro huzurunda koro şefi ve solistler buluşur, seyirciye kucak açar müzik ekibi bir demet besteyle. Şarkılar ve türküler gönül köşenizde yer alsın, esen kalın. 19 Temmuz 2018 - Perşembe Saat: 19.09
Fuzuli - Gazel (Cânı kim cânânı için sevse cânânın sever)
Pazar, 04 Ağustos 2019
Cânı kim cânânı için sevse cânânın severCânı için kim ki cânânın sevse cânın sever Her kimin âlemde miktârıncadır tab’ında meylBen leb-i cânânımı Hızr Âb-i Hayvân’ın sever Başa dem düşdükçe taksîr eylemez eyler mededOl sebepten muttasıl çeşmim ciğer kanın sever Müşg-i Çin âvâre olmuştur vatandan ben kimiHansı şûhun bilmezem zülf-i perişânın sever Su ki ser-gerdan gezer başında vardır bir hevâGâlibâ bir gül-ruhun serv-i hırâmânın sever N’olacaktır terk-i aşk etme Fuzûlî vehm edipGâyeti derler ola bir bende sultânın sever Fâilâlün Fâilâtün Fâilâtün Fâilün
Pazar, 04 Ağustos 2019
Cânı kim cânânı için sevse cânânın severCânı için kim ki cânânın sevse cânın sever Her kimin âlemde miktârıncadır tab’ında meylBen leb-i cânânımı Hızr Âb-i Hayvân’ın sever Başa dem düşdükçe taksîr eylemez eyler mededOl sebepten muttasıl çeşmim ciğer kanın sever Müşg-i Çin âvâre olmuştur vatandan ben kimiHansı şûhun bilmezem zülf-i perişânın sever Su ki ser-gerdan gezer başında vardır bir hevâGâlibâ bir gül-ruhun serv-i hırâmânın sever N’olacaktır terk-i aşk etme Fuzûlî vehm edipGâyeti derler ola bir bende sultânın sever Fâilâlün Fâilâtün Fâilâtün Fâilün
Karacaoğlan - Sultan Süleyman'a Kalmayan Dünya
Pazar, 07 Temmuz 2019
Sultan Süleyman'a kalmayan dünya,Bu dağlar yerinden ayrılır bir gün.Nice bin senedir çürüyen canlar,Hakk'ın emri ile dirilir bir gün.Ne güzel yapıdır Cennet yapısı,Çok aradım, görünmedi kapısı.Benim korktuğum yol Sırat Köprüsü,Cehennem üstüne kurulur bir gün.Karşıki dağlar da karlı dağ olsa,Çevre yanı mor sümbüllü bağ olsa,Ağa olsa, paşa olsa, beğ olsa,Yakasız gömleğe sarılır bir gün.Bu dünyada Âdem oğluyum dersin,Helâli, haramı seçmeden yersin,Yeme el malını, er geç verirsin,İğneden ipliğe sorulur bir gün.Gökte yıldızların önü terazi,Ülker ile aşar gider birazı.Yarın mahşerde de sorarlar bizi,Hak mizan terazi kurulur bir gün. Karac'oğlan der ki: Konup göçersin,Ecel şerbetini bir gün içersin,Sırat Köprüsü'nden sonu geçersin,Amelin eline verilir bir gün.
Pazar, 07 Temmuz 2019
Sultan Süleyman'a kalmayan dünya,Bu dağlar yerinden ayrılır bir gün.Nice bin senedir çürüyen canlar,Hakk'ın emri ile dirilir bir gün.Ne güzel yapıdır Cennet yapısı,Çok aradım, görünmedi kapısı.Benim korktuğum yol Sırat Köprüsü,Cehennem üstüne kurulur bir gün.Karşıki dağlar da karlı dağ olsa,Çevre yanı mor sümbüllü bağ olsa,Ağa olsa, paşa olsa, beğ olsa,Yakasız gömleğe sarılır bir gün.Bu dünyada Âdem oğluyum dersin,Helâli, haramı seçmeden yersin,Yeme el malını, er geç verirsin,İğneden ipliğe sorulur bir gün.Gökte yıldızların önü terazi,Ülker ile aşar gider birazı.Yarın mahşerde de sorarlar bizi,Hak mizan terazi kurulur bir gün. Karac'oğlan der ki: Konup göçersin,Ecel şerbetini bir gün içersin,Sırat Köprüsü'nden sonu geçersin,Amelin eline verilir bir gün.
Kıtlık Destanı (Şairi bilinmiyor)
Perşembe, 15 Ağustos 2019
Zile fıkarası halleri ey can Dinlersen eyleriz muhtasar beyan Sene doksan bire yakın kalınca Şiddeti şitadan halleri yamanDükkanlar kapandı taşra çıkılmaz Fukara zâr eder asla bakılmaz Değirmenler dondu unlar öğülmez Aç kaldık ekmekçi açmadı dükkan Doksanda kurudu yağmadı yağmur Kül katıp ekmekçi sattılar hamur Kör oldu gözleri şimdi dilenir Baş çıkmadı memur gösterdi Süphan
Perşembe, 15 Ağustos 2019
Zile fıkarası halleri ey can Dinlersen eyleriz muhtasar beyan Sene doksan bire yakın kalınca Şiddeti şitadan halleri yamanDükkanlar kapandı taşra çıkılmaz Fukara zâr eder asla bakılmaz Değirmenler dondu unlar öğülmez Aç kaldık ekmekçi açmadı dükkan Doksanda kurudu yağmadı yağmur Kül katıp ekmekçi sattılar hamur Kör oldu gözleri şimdi dilenir Baş çıkmadı memur gösterdi Süphan
Oyhan Hasan Bıldırki - Tuzak
Perşembe, 08 Ağustos 2019
Hava kapalı. Arada bir gidip gelen yağmur yeniden başlayacak. İşte başladı bile. Saçaklar çeşme oldu, ip gibi sular yere iniyor. Bahçede horozlarla tavuklar panikte. Hepsi sanki ağız birliği etmişler, kapısı açık kümese doğru koşuyorlar. – Coşkun kalk, kıpırda biraz! Avluda semer ıslanıyor. – İzzet, sen de fırla! Danaları dama koy. Emredici olan sesler, yeniden bastıran yağmurun sesiyle ezildi, tavsadı. Yağmur, karşı yamaçtaki ağaç dallarında sanki mıhlanmış gibi duran yapraklarla oynaşıyor. Yapraklar yıkandıkça, yeşilin en güzel tonları ortaya çıkıyor. Yamacınucunu yalayan bulutlar, ardı sıra akıyor, besbelli birbirleriyle yarışıyorlar. Havada gök gürlemesi yok. Bu müthiş yağmur, az sonra duracak, dinecek. Danaları dama yerleştirdikten sonra dönen İzzet'in üstü başı tenine yapışmış. Sahanlıktan içeri gireceği sırada durdu, dönüp avluya baktı. Islanan semere koştu. Yüklendi, zar zor semeri kaldırdı. Aldı, merdiven altına koydu. Yukarı çıktı. Anası seslendi: – Üstün başın yapış yapış olmuş. Çabuk elbiselerini değiştir! Yağmur, bıçak gibi kesildi. Rüzgâr, ıslak dallarla oynaşmaya başladı. İlkin horozlar kümesten dışarı fırladı. Peşi sıra tavuklarla piliçler ortaya çıktı. Bahçe kapısında bir taksi belirdi. Herkes pencereye koşuştu. Merak içinde taksiden inecek olana baktılar. Arabanın iki kapısı açıldı. Askerliğini bitiren Fatih, evine döndü. Endişeler bitti. Bütün yüreklerde sevinçlerin harmanı başladı. Bahçede yakalanan horozlardan biri kesildi. Bir parmak sıcak kanı, Fatih'in alnına sürüldü. İleride bulutlar, birbirleriyle yarışıyor. Dağların zirveleri bulutlara karışmış. Merdmenbaşı Tepesi, bulutların ocağı. Tepenin en uç noktası baca kesilmiş, bütün bulutlar oradan yükseliyor, gökyüzünde bilinen yerlerini alıyorlar. Bahçeye sınır olan derenin öbür kıyısına kadar inen orman, bıraksalar o dakikada bu tarafa atlayacak. Birbirine salkım saçak giren ağaçların üstünde bir şahin kanada kalkmış, belki de avına doğru uçuyor. Gökyüzünde hiçbir mavi nokta yok. Bacadan göğe yükselen bulutlar, grileşip kurşun gibi ağırlaşıyorlar. Aşağılarda dal uçlarında, sayısız yapraklarda yer yer güneş lekecikleri görülüyor. Kanada kalkan şahin, aradığını bulmuş olmalı. Kanat çırpmayı bırakmış, ayaklarını salmış, ok gibi avını izliyor. Nefes nefese bir serçe, kurtulmanın umuduyla sağa sola kanat çırpıyor. Çerçevesine güneş ışığı düşen pencereden seslenip, şahini ürküttüler. Avını kovalamayı bırakan şahin, kanat çırptı, başka bir yöne doğru havalandı. Yorgun serçe su birikintisine indi. Ürkek, şaşkın ama biraz da yüreği tarifsiz sevinçle dolu olduğu halde suya yöneldi. Kızılcık doruğunda beyazlı sarılı iki kelebek uçuştu. Bu defa sahilde bereket yüklü bulutlar harekete geçtiler. O gece sofralar kuruldu. Allah ne verdiyse yenildi, içildi. Fatih'in askerlik fotoğraflarına tek tek baktılar. Besbelli Fatih, bazı resimlerle ilgili bilgiler verirken kışlada geçirdiği günlerini yeniden yaşadı. Arkadaşlarını, komutanlarını düşündü. Zaman oldu gülümsedi, zaman geldi gözleri buğulandı. Evde ise şenlik vardı. Konuştukça hatıralar canlandı. Evin bütün duvarları birlikte yaşanılan günlerin heyecanıyla ışıklandı. İlk horoz ötüşüyle birlikte bütün ışıklar söndü. Herkes odasına çekildi. Dışarıda köpek ulumaları. Köpekler bütün gece sağa sola seğirttiler, olanca güçleriyle de belirli bir hedefe doğru havladılar, havladılar. Gökyüzünde sayısız yıldızlar… Sanki yere ağmışlar, kimisi dağların zirvesine değecek gibi, kimisi de dal uçlarına gelip tahtlarını kurmuşlar. Onlar zifiri karanlığı yıldız yıldız deliyorlar. Fındıklıkta gençten bir adam, sayvana çıkmış, domuz bekliyor. Geç adamın köpekleri de rahatsız. Onlar da zıpkın gibi sağa sola koşuşturdular, bütün gece boyu havladılar. Genç adam; "Hoşt!" dedi, "höst!" dediyse de olmadı. Köpekleri sayvan altında tutmak mümkün değil. Yıldızlar birer birer söndükçe, sabah alacası başladı. Gittikçe saydamlaşan bir aydınlık, fındık dallarını yaladı. Çaldibi yolu seçilir oldu. Bütün gece uluyan, sağa sola koşuşturan köpekler geri döndü. Sanki bir düşmanla, bir kurt veya bir azılı domuzla boğuşmuş gibiydiler. Sabahla birlikte ortalığa iri sesler düştü. Evlerinin sergilerine çıkanlar, birbirlerine seslendiler: – Hu komşu! Olanı duydun mu? Kel Ağa'nın eşeğini ayı yemiş. – Essah mı? – Essah ya! – Geçen akşam da Çamur'un ineğini parçalamış diyorlar. – Komşu, bu ayı da nereden çıktı? – Bilmem! Yalnız geçende konuşuyorlardı, duydum. Av yasağı mı koymuşlar, ne? Yazıda yabanda ayı vuran, şu kadar liralık bedeli hükümete ödeyecekmiş. – İyi de, çoğalan ayılar bize zarar verirse ne olacak? Hükümet buna ne diyecek? – Orasını düşünen mi var? İşte ayılar da köylüye zarar vermeye başladılar. Eşektir, inektir derken, bize de zararları dokunacak. Derenin öte yanında bir feryat: – Yetişin komşular, harmanda ayı var! Kan uykusuna mı yattınız? Korkup köşe bucak bir yerlere mi sindiniz? Danaları da dışarıya çıkarmıştım. – Ayı mı var dedin Zehra Ebe? – He ya! Ayı var! – Kör olasıca, edepsiz şey! Köpeksiz köy bulunca değneksiz geziyor. Islıklar çalındı. Tasmalı köpekler salındı. Derenin öte yanına bir akındır başladı. Korku bilmez çocuklarla köpekler, harmandaki ayıyı çembere aldılar. Kocaman bir ayı… Yanında iki yavrusu ile birlikte, gelenlere meydan okuyor. Ani karşılaşma, şaşkınlık yaratmış. Köpeklerin en acarları, en gözü pekleri bile oldukları yere mıhlanmış gibi duruyorlar. Koca ayı da, kendisine sokulan yavrularına homurdanıyor. Köpekler birbirlerine bakıyor, geride duran sahiplerinin verecekleri emri bekliyorlar. Bütün gözler harmandaki ayı ve yavrularında. Meraklılardan Güdük Osman, gürledi: – Kör olasıca! dedi. Nasıl da tafra yapıyor? Çoğumuzda yürek Selânik! Hayvan, bunun farkında. Köpekleri üstüne salsak olmaz. Zavallılardan bazılarını pençeler, sık boğaz eder. Zehra Ebe çıkıştı: – Doğru dersin Güdük Emmi! Doğru dersin de, çaresiz bekleyelim de, ele geçirdiğimiz koca ayı, danalarıma zarar mı versin? – Benim demem o değil. – Ya ne demek istersin? Açık söyle! – Söylemesi kolay. Lâkin yapması zor. – Neymiş o zor olan? – Bir tuzak kurmalı. Ama nereye? Birincisi ayı kısmı ha dediğin yere gitmez. İkincisi, ben tuzak kurmayı bilmem. Gençliğimde bir iki kurulu tuzak görmüştüm ama meraklısı da olmadığımdan ilgilenmemiştim. Küçük İzzet, bu konuşmadan etkilendi. Kendi kendine düşündü, kurdu. Askerden evine dönen ağabeyi Fatih, ne güne duruyordu? Gitmeli, ona haber etmeliydi. Komando Fatih, mutlaka bu işin üstesinden gelir, zor olan düğümü kolayca çözerdi. Durmadı, kıpır sapır etmedi, doğruca eve koştu. Olanı biteni, bütün gördüklerini, tek tek Fatih'e anlattı. Beklemediler. Alacaklarını yanlarına alıp yola çıktılar. Derenin kıyısına, Büyük Gedik'in başına gittiler. Fatih'e kalırsa, işler umdukları gibi akkın giderse, ayı belasından kolayca kurtulmak mümkündü. Fakat ya bir terslik olursa?.. – Olursa? Sebepsiz yere canlar yanar be İzzet! – Ne olursa ağabey? Delirdin mi sen? Kendi kendine söyleniyorsun! – Delirdiğim falan yok. Daha yaşın küçük. Bu yüzden yakınımızda dolaşan tehlikeyi göremiyorsun. Hoş, sana göre tehlike mehlike yok. Harmanda bir ayı ve iki yavrusu var. Etraflarında da ebelerle bebeler, amcalarla dayılar halka olmuşlar. Önlerinde azgın köpekleri, verecekleri emirleri almak için hazır bekliyorlar. – Beklesinler! Bize ne? – Peki oğlanım, niye koştun, onca yolu aşıp geldin de beni çağırdın? – Tuzak kurasın diye. – Niçin? – Ayıdan kurtulmak için. – Ya hesaplarımız tutmazsa? – Tutar, tutar! – Öyleyse bu kadar şamata yeter! Haydi, elimizi çabuk tutalım. İri cevizin dalına tırmanabilir misin? – Elbette! – Daha duruyorsun, fırla! Şu ipin ucunu, doruktaki eğik dala sıkıca bağla. Gözün kesmiyorsa, bırak ben çıkayım. Sözün sonu bitmeden Küçük İzzet iri cevize çıkmış, doruktaki eğik dala erişmişti bile. Ağacın üstünde Fatih'in dediklerini bir bir uyguladı, ipin ucunu sıkıca bağladı. Durmadı, bir gelincik çabukluğuyla daldan dala geçerek yere indi. İpin diğer ucu da bir başka ağacın kalın gövdesine kolayca boşalacak şekilde dolandı. İş bitmiş, tuzak demirleri gerilmiş, Büyük Gedik'in ağzı da tutulmuştu. Fatih'le İzzet harmana, ayı ve yavrularının olduğu yere doğru koştular. Harmandaki meraklıların sayısı da çoğalmıştı. Fakat bu kalabalık tutulacak yolun kestirmeden bulunmasına yetmiyordu. Her kafadan bir ses çıkıyor, dakika dakika alınan kararlar birbirini tutmuyordu. "Şöyle olsunlar", "yok böyle olsunlar"la karşılanıyor, tutulacak yolun ucu bir türlü aydınlığa çıkmıyordu. Acar köpeklerden bazılarının burunları yerde. Sanki uzaklardan, daha ötelerden sökün edecek bir tehlikenin kokusunu alıyorlar. İçlerinde hınçla bastıkları toprağı pençeleyip yırtanları var. Yavru ayılar analarının eteklerine sımsıkı yapışmışlar. Koca ayı iki arada bir derede kalmış. Besbelli eteğini tutanlar olmasa, şu koca meydanı, etrafında halka olanlara dar edecek. Fakat o da analık duygusuyla hareket ediyor, çaresiz yavrularına kanat geriyor. Fırsatı ganimet bilen Zehra Ebe, başıboş danalarını topladı, dama koydu. Damın kapısını kilitlemekle yetinmedi, eline geçirdiği telle sıkıca bağladı. Olacakları daha iyi görebilmek için evinin ön sergisine çıktı, kanepesine kuruldu. – Şükürler olsun! dedi kendi kendine. Danaları bugün ayıya kaptırmadık. Komşular olmasa kadın başıma ne ederdim ben? Herife neyi, nasıl anlatırdım? Güzel Allah'ıma şükürler olsun! Şahine durmak olur mu? Gökyüzünden süzüldü geldi. Kümesin önünde gezinen piliçlerin anasını kaptı gitti. Feryat figân. – Tutun! Yakalayın! – Bu edepsiz şahin de nereden çıktı? Harmanda ilk cümleyi kendilerine verilmiş emir sanan köpekler, ok gibi ileri atıldılar. Hepsi sağanak sağanak koca ayıya doğru koştular. Koca ayı sadece etrafında dört dönüyor, akının en zayıf olduğu noktadaki köpekleri bekliyordu. Köpeklerden en küçükleri olan Pamuk, gözü dönmüş bir şekilde ileri çıktı, koca ayıya saldırdı. Koca ayı, yavrularını arkasına aldı, dikeldi. Kendisine top gibi gelen Pamuk'u tokatladı. Bu hareket, bütün köpekleri bulundukları noktalarda mıhladı. Havlamalar, ulumalar… Ötede Acıarmut Tepesi'nde fındık kadar beyaz bir bulut belirdi. Fındık kadar beyaz bulut hareketlendi, çözüldü. El kadar oldu. Açıldıkça büyüdü, karardı. Mavi gök yüzü grileşti. Rüzgâr, dal uçlarıyla oynamaya başladı. Ormanda milyonlarca yaprak birbirine karıştı. Birkaç avare kuş havada döndüler. Uçsuz bucaksız orman uğulduyor. Harmanda sesler yeniden yükseldi: – Pamuk yaralanmış! Hayvanın boynu kanıyor! – Ulan, ayıdaki cesarete bak! Onca insan, bunca köpek koca herife vız geliyor. Köpeği amma tokatladı ha! – Bütün köpekleri bırakalım. Yeniden yüklenelim. – Çemberi daraltsak olmaz mı? – Daraltmak olmaz! Bu, darda kalan hayvanı bunaltır. Kuduran hayvan, birkaçımıza zarar verir. – Fatih! Sen misin oğlanım? Ne zaman geldin? – Dün geldim. – Geçmiş olsun! Teskereye mi geldin? – Öyle! Öteden Deli Çavuş parladı: – Geçmiş olsun, oğlanım! – Sağ ol! – Sağ olalım da, baksana koca ayının ocağına düştük. Çaresizlik belimizi büküyor. Üstelik, Güdük Osman da tuzak kurmayı bilmiyor. – Tuzak işi tamam! – Tamam mı? Duydunuz mu komşular? Tuzak işi tamammış. Aha şu gördüğünüz Fatih oğlan var ya, tuzak kurmuş. – Tuzak nerede? – Büyük Gedik'in ağzında. Rıza Bey sordu: – Acar bir tuzak mı oğlanım? Koca ayı hareketlendi. İki yavrusu peşinde, ilkin çapı küçük bir daire çizdiler, giderek dolaştıkları çemberi büyüttüler. Köpeklerin akınları sonuç vermiyor. Herkes merak içinde. Önceleri köpeklerle birlikte atağa kalkan çocuklar, nedense bu defa hız kestiler. Harmanda herkese meydan okuyan koca ayı ve yavruları, kımıldayan, yer değiştiren her davranışa karşı dikkat kesilmiştiler. Hava, aniden karardı. Dağları doruklarından aşağılara doğru sisler inmeye başladı. Dal uçlarında tutunan yapraklardaki sayısız ve doyumsuz yeşil, daha göz alıcı bir şekilde ortaya çıktı. Eski muhtar, harmandakileri uyardı; – Acıarmut Tepesi kararınca durmak olmaz, dedi. Atalardan işitmişliğimiz ve de sınamışlığımız var. Daha ne duruyorsunuz? Görmüyor musunuz? Çok kuvvetli bir yağmur gelecek. Birdenbire gökyüzünün bütün çeşmeleri açılıverdi. Bardaktan boşanır gibi bir yağmur bastırdı. Kalabalık panikte. Köpekler hangi hedefe yöneleceklerinin şaşkınlığını yaşıyorlar. Bazıları bütün güçleriyle havlayıp son bir gayretle ayı ve yavrularına doğru saldırıya geçerken, bazıları da yağmurdan kaçan sahiplerinin önüne geçtiler. Yağmur damlaları sanki yerden toprak koparıyor. Rüzgâr, tufan! Ağaç dalları birbirine karıştı. Zayıf yapraklar havada uçuşuyor. Çatı olukları boşaldı. Koca ayı ve yavruları bile yağmura direnemediler. Peşlerine düşen köpekler de geri döndüler. Sisler, harman yerini içindekilerle birlikte yalayıp yuttu. Göz gözü görmez oldu. Koca ayı, yavruları peşinde derenin kenarını tuttu. Dere yatağında sular bulandı. Az sonra sular kabaracak, belki de içinde sele kapılan kütükler oynaşacaktı. Harmanda bir iki köpek, tek düze avare avare havlıyor. Evlerde akan tavan altlarına kap kaçak konuyor. Yağmur, felâket! Damlalar kurşun gibi. Sis kâh açılıyor, kâh kapanıyor. Bir bakıyorsunuz harmanda toprak seçilirken, dere kenarındaki ağaçların bir tekini bile göremiyorsunuz. Bastıran sis, deniz dalgası gibi yayılıyor, alçalıyor, yer yer açılıyor, zaman zaman da önünde ne bulduysa yutuyor, yükseliyor, Merdmenbaşı Tepesi'nden Acıarmut Tepesi'ne doğru keyfince geziniyor. Koca ayı ve iki yavrusu, duman duman. İri vücutlarını kaplayan tüyleri ıpıslak, yapış yapış. Koca ayı arada bir durup bekliyor, harmana doğru bakıyor. Yağmur, olanca şiddetiyle devam ediyor. Güneşi görmek, nokta kadar ışığını yakalamak ne mümkün? Islak vücutlar üşüyor. Rüzgâr ıslak tene değdikçe yakıyor. Yavru ayılar homur homur. Koca ayı tedirgin. Ayak bağları olmasa, çoktan derenin öte yakasına geçecek, hür dağların yolunu tutacaktı. Ancak analık duygusu, hür dağlara giden bütün yol başlarını kapatıyor. Yağmur, felâket! Yağdıkça bastırıyor. Sanki gökler yarılmış. Dere yatağında sular kabarıyor. Beride zayıf bile olsalar ses çıkaran yüzlerce düşman var. Derenin öte yakasında hürriyet, uçsuz bucaksız dağlara doğru kucağını açmış, bekliyor. Ayı ve iki yavrusu, Büyük Gedik'in orada durdular. Gittikçe yükselen suları bir geçebilirlerse, iki adım ötesi hürriyet! Koca ayı durmadı, iki yavrusunu, iki omzuna oturtup, suya girdi. Yosunlanmış bir taşa basınca ayağı kaydı, sendeledi. Düşe kalka, bata çıka derenin karşı kıyısına yaklaştı. Yavru ayılar zıplayıp karşıya geçtiler. Fakat ne olduysa, bu sırada oldu. Tuzak çalıştı, boşandı. Koca ayı tuzakta! Feryat, figân! Acı iniltiler, homurtular ufku tuttu. Sanki Büyük Gedik'in ağzında kıyamet kopuyor! Yavrular çaresiz. Bağırıp çağırmalar, inleyip homurdanmalar! Yağmur da bastırdıkça bastırıyor. Sis dolaştıkça dolaşıyor. Sular gittikçe yükseliyor, azgınlaşıyor. Koca ayı var gücünü toplayıp son bir gayretle çırpındı. Tuzaktan kurtulmak ne mümkün? Binlerce köpek, Büyük Gedik'e hücum ediyor. Binlerce düşman göz, tuzaktaki koca ayıda odaklanıyor. Çaresiz yavrular, uçsuz bucaksız dağların yolunu tuttular. Uçsuz bucaksız hür dağların yolunda, bağırış çağırış gidiyorlar. Yüreklerinde ölümün soğuk yüzü yanıyor, yanıyor. Dağılır gibi olan, açılıp kapanan, yükselip alçalan sis, hemen her şeyi yeniden yutuyor. Yeniden yutuyor! 14 Ağustos 1997, Cide
Perşembe, 08 Ağustos 2019
Hava kapalı. Arada bir gidip gelen yağmur yeniden başlayacak. İşte başladı bile. Saçaklar çeşme oldu, ip gibi sular yere iniyor. Bahçede horozlarla tavuklar panikte. Hepsi sanki ağız birliği etmişler, kapısı açık kümese doğru koşuyorlar. – Coşkun kalk, kıpırda biraz! Avluda semer ıslanıyor. – İzzet, sen de fırla! Danaları dama koy. Emredici olan sesler, yeniden bastıran yağmurun sesiyle ezildi, tavsadı. Yağmur, karşı yamaçtaki ağaç dallarında sanki mıhlanmış gibi duran yapraklarla oynaşıyor. Yapraklar yıkandıkça, yeşilin en güzel tonları ortaya çıkıyor. Yamacınucunu yalayan bulutlar, ardı sıra akıyor, besbelli birbirleriyle yarışıyorlar. Havada gök gürlemesi yok. Bu müthiş yağmur, az sonra duracak, dinecek. Danaları dama yerleştirdikten sonra dönen İzzet'in üstü başı tenine yapışmış. Sahanlıktan içeri gireceği sırada durdu, dönüp avluya baktı. Islanan semere koştu. Yüklendi, zar zor semeri kaldırdı. Aldı, merdiven altına koydu. Yukarı çıktı. Anası seslendi: – Üstün başın yapış yapış olmuş. Çabuk elbiselerini değiştir! Yağmur, bıçak gibi kesildi. Rüzgâr, ıslak dallarla oynaşmaya başladı. İlkin horozlar kümesten dışarı fırladı. Peşi sıra tavuklarla piliçler ortaya çıktı. Bahçe kapısında bir taksi belirdi. Herkes pencereye koşuştu. Merak içinde taksiden inecek olana baktılar. Arabanın iki kapısı açıldı. Askerliğini bitiren Fatih, evine döndü. Endişeler bitti. Bütün yüreklerde sevinçlerin harmanı başladı. Bahçede yakalanan horozlardan biri kesildi. Bir parmak sıcak kanı, Fatih'in alnına sürüldü. İleride bulutlar, birbirleriyle yarışıyor. Dağların zirveleri bulutlara karışmış. Merdmenbaşı Tepesi, bulutların ocağı. Tepenin en uç noktası baca kesilmiş, bütün bulutlar oradan yükseliyor, gökyüzünde bilinen yerlerini alıyorlar. Bahçeye sınır olan derenin öbür kıyısına kadar inen orman, bıraksalar o dakikada bu tarafa atlayacak. Birbirine salkım saçak giren ağaçların üstünde bir şahin kanada kalkmış, belki de avına doğru uçuyor. Gökyüzünde hiçbir mavi nokta yok. Bacadan göğe yükselen bulutlar, grileşip kurşun gibi ağırlaşıyorlar. Aşağılarda dal uçlarında, sayısız yapraklarda yer yer güneş lekecikleri görülüyor. Kanada kalkan şahin, aradığını bulmuş olmalı. Kanat çırpmayı bırakmış, ayaklarını salmış, ok gibi avını izliyor. Nefes nefese bir serçe, kurtulmanın umuduyla sağa sola kanat çırpıyor. Çerçevesine güneş ışığı düşen pencereden seslenip, şahini ürküttüler. Avını kovalamayı bırakan şahin, kanat çırptı, başka bir yöne doğru havalandı. Yorgun serçe su birikintisine indi. Ürkek, şaşkın ama biraz da yüreği tarifsiz sevinçle dolu olduğu halde suya yöneldi. Kızılcık doruğunda beyazlı sarılı iki kelebek uçuştu. Bu defa sahilde bereket yüklü bulutlar harekete geçtiler. O gece sofralar kuruldu. Allah ne verdiyse yenildi, içildi. Fatih'in askerlik fotoğraflarına tek tek baktılar. Besbelli Fatih, bazı resimlerle ilgili bilgiler verirken kışlada geçirdiği günlerini yeniden yaşadı. Arkadaşlarını, komutanlarını düşündü. Zaman oldu gülümsedi, zaman geldi gözleri buğulandı. Evde ise şenlik vardı. Konuştukça hatıralar canlandı. Evin bütün duvarları birlikte yaşanılan günlerin heyecanıyla ışıklandı. İlk horoz ötüşüyle birlikte bütün ışıklar söndü. Herkes odasına çekildi. Dışarıda köpek ulumaları. Köpekler bütün gece sağa sola seğirttiler, olanca güçleriyle de belirli bir hedefe doğru havladılar, havladılar. Gökyüzünde sayısız yıldızlar… Sanki yere ağmışlar, kimisi dağların zirvesine değecek gibi, kimisi de dal uçlarına gelip tahtlarını kurmuşlar. Onlar zifiri karanlığı yıldız yıldız deliyorlar. Fındıklıkta gençten bir adam, sayvana çıkmış, domuz bekliyor. Geç adamın köpekleri de rahatsız. Onlar da zıpkın gibi sağa sola koşuşturdular, bütün gece boyu havladılar. Genç adam; "Hoşt!" dedi, "höst!" dediyse de olmadı. Köpekleri sayvan altında tutmak mümkün değil. Yıldızlar birer birer söndükçe, sabah alacası başladı. Gittikçe saydamlaşan bir aydınlık, fındık dallarını yaladı. Çaldibi yolu seçilir oldu. Bütün gece uluyan, sağa sola koşuşturan köpekler geri döndü. Sanki bir düşmanla, bir kurt veya bir azılı domuzla boğuşmuş gibiydiler. Sabahla birlikte ortalığa iri sesler düştü. Evlerinin sergilerine çıkanlar, birbirlerine seslendiler: – Hu komşu! Olanı duydun mu? Kel Ağa'nın eşeğini ayı yemiş. – Essah mı? – Essah ya! – Geçen akşam da Çamur'un ineğini parçalamış diyorlar. – Komşu, bu ayı da nereden çıktı? – Bilmem! Yalnız geçende konuşuyorlardı, duydum. Av yasağı mı koymuşlar, ne? Yazıda yabanda ayı vuran, şu kadar liralık bedeli hükümete ödeyecekmiş. – İyi de, çoğalan ayılar bize zarar verirse ne olacak? Hükümet buna ne diyecek? – Orasını düşünen mi var? İşte ayılar da köylüye zarar vermeye başladılar. Eşektir, inektir derken, bize de zararları dokunacak. Derenin öte yanında bir feryat: – Yetişin komşular, harmanda ayı var! Kan uykusuna mı yattınız? Korkup köşe bucak bir yerlere mi sindiniz? Danaları da dışarıya çıkarmıştım. – Ayı mı var dedin Zehra Ebe? – He ya! Ayı var! – Kör olasıca, edepsiz şey! Köpeksiz köy bulunca değneksiz geziyor. Islıklar çalındı. Tasmalı köpekler salındı. Derenin öte yanına bir akındır başladı. Korku bilmez çocuklarla köpekler, harmandaki ayıyı çembere aldılar. Kocaman bir ayı… Yanında iki yavrusu ile birlikte, gelenlere meydan okuyor. Ani karşılaşma, şaşkınlık yaratmış. Köpeklerin en acarları, en gözü pekleri bile oldukları yere mıhlanmış gibi duruyorlar. Koca ayı da, kendisine sokulan yavrularına homurdanıyor. Köpekler birbirlerine bakıyor, geride duran sahiplerinin verecekleri emri bekliyorlar. Bütün gözler harmandaki ayı ve yavrularında. Meraklılardan Güdük Osman, gürledi: – Kör olasıca! dedi. Nasıl da tafra yapıyor? Çoğumuzda yürek Selânik! Hayvan, bunun farkında. Köpekleri üstüne salsak olmaz. Zavallılardan bazılarını pençeler, sık boğaz eder. Zehra Ebe çıkıştı: – Doğru dersin Güdük Emmi! Doğru dersin de, çaresiz bekleyelim de, ele geçirdiğimiz koca ayı, danalarıma zarar mı versin? – Benim demem o değil. – Ya ne demek istersin? Açık söyle! – Söylemesi kolay. Lâkin yapması zor. – Neymiş o zor olan? – Bir tuzak kurmalı. Ama nereye? Birincisi ayı kısmı ha dediğin yere gitmez. İkincisi, ben tuzak kurmayı bilmem. Gençliğimde bir iki kurulu tuzak görmüştüm ama meraklısı da olmadığımdan ilgilenmemiştim. Küçük İzzet, bu konuşmadan etkilendi. Kendi kendine düşündü, kurdu. Askerden evine dönen ağabeyi Fatih, ne güne duruyordu? Gitmeli, ona haber etmeliydi. Komando Fatih, mutlaka bu işin üstesinden gelir, zor olan düğümü kolayca çözerdi. Durmadı, kıpır sapır etmedi, doğruca eve koştu. Olanı biteni, bütün gördüklerini, tek tek Fatih'e anlattı. Beklemediler. Alacaklarını yanlarına alıp yola çıktılar. Derenin kıyısına, Büyük Gedik'in başına gittiler. Fatih'e kalırsa, işler umdukları gibi akkın giderse, ayı belasından kolayca kurtulmak mümkündü. Fakat ya bir terslik olursa?.. – Olursa? Sebepsiz yere canlar yanar be İzzet! – Ne olursa ağabey? Delirdin mi sen? Kendi kendine söyleniyorsun! – Delirdiğim falan yok. Daha yaşın küçük. Bu yüzden yakınımızda dolaşan tehlikeyi göremiyorsun. Hoş, sana göre tehlike mehlike yok. Harmanda bir ayı ve iki yavrusu var. Etraflarında da ebelerle bebeler, amcalarla dayılar halka olmuşlar. Önlerinde azgın köpekleri, verecekleri emirleri almak için hazır bekliyorlar. – Beklesinler! Bize ne? – Peki oğlanım, niye koştun, onca yolu aşıp geldin de beni çağırdın? – Tuzak kurasın diye. – Niçin? – Ayıdan kurtulmak için. – Ya hesaplarımız tutmazsa? – Tutar, tutar! – Öyleyse bu kadar şamata yeter! Haydi, elimizi çabuk tutalım. İri cevizin dalına tırmanabilir misin? – Elbette! – Daha duruyorsun, fırla! Şu ipin ucunu, doruktaki eğik dala sıkıca bağla. Gözün kesmiyorsa, bırak ben çıkayım. Sözün sonu bitmeden Küçük İzzet iri cevize çıkmış, doruktaki eğik dala erişmişti bile. Ağacın üstünde Fatih'in dediklerini bir bir uyguladı, ipin ucunu sıkıca bağladı. Durmadı, bir gelincik çabukluğuyla daldan dala geçerek yere indi. İpin diğer ucu da bir başka ağacın kalın gövdesine kolayca boşalacak şekilde dolandı. İş bitmiş, tuzak demirleri gerilmiş, Büyük Gedik'in ağzı da tutulmuştu. Fatih'le İzzet harmana, ayı ve yavrularının olduğu yere doğru koştular. Harmandaki meraklıların sayısı da çoğalmıştı. Fakat bu kalabalık tutulacak yolun kestirmeden bulunmasına yetmiyordu. Her kafadan bir ses çıkıyor, dakika dakika alınan kararlar birbirini tutmuyordu. "Şöyle olsunlar", "yok böyle olsunlar"la karşılanıyor, tutulacak yolun ucu bir türlü aydınlığa çıkmıyordu. Acar köpeklerden bazılarının burunları yerde. Sanki uzaklardan, daha ötelerden sökün edecek bir tehlikenin kokusunu alıyorlar. İçlerinde hınçla bastıkları toprağı pençeleyip yırtanları var. Yavru ayılar analarının eteklerine sımsıkı yapışmışlar. Koca ayı iki arada bir derede kalmış. Besbelli eteğini tutanlar olmasa, şu koca meydanı, etrafında halka olanlara dar edecek. Fakat o da analık duygusuyla hareket ediyor, çaresiz yavrularına kanat geriyor. Fırsatı ganimet bilen Zehra Ebe, başıboş danalarını topladı, dama koydu. Damın kapısını kilitlemekle yetinmedi, eline geçirdiği telle sıkıca bağladı. Olacakları daha iyi görebilmek için evinin ön sergisine çıktı, kanepesine kuruldu. – Şükürler olsun! dedi kendi kendine. Danaları bugün ayıya kaptırmadık. Komşular olmasa kadın başıma ne ederdim ben? Herife neyi, nasıl anlatırdım? Güzel Allah'ıma şükürler olsun! Şahine durmak olur mu? Gökyüzünden süzüldü geldi. Kümesin önünde gezinen piliçlerin anasını kaptı gitti. Feryat figân. – Tutun! Yakalayın! – Bu edepsiz şahin de nereden çıktı? Harmanda ilk cümleyi kendilerine verilmiş emir sanan köpekler, ok gibi ileri atıldılar. Hepsi sağanak sağanak koca ayıya doğru koştular. Koca ayı sadece etrafında dört dönüyor, akının en zayıf olduğu noktadaki köpekleri bekliyordu. Köpeklerden en küçükleri olan Pamuk, gözü dönmüş bir şekilde ileri çıktı, koca ayıya saldırdı. Koca ayı, yavrularını arkasına aldı, dikeldi. Kendisine top gibi gelen Pamuk'u tokatladı. Bu hareket, bütün köpekleri bulundukları noktalarda mıhladı. Havlamalar, ulumalar… Ötede Acıarmut Tepesi'nde fındık kadar beyaz bir bulut belirdi. Fındık kadar beyaz bulut hareketlendi, çözüldü. El kadar oldu. Açıldıkça büyüdü, karardı. Mavi gök yüzü grileşti. Rüzgâr, dal uçlarıyla oynamaya başladı. Ormanda milyonlarca yaprak birbirine karıştı. Birkaç avare kuş havada döndüler. Uçsuz bucaksız orman uğulduyor. Harmanda sesler yeniden yükseldi: – Pamuk yaralanmış! Hayvanın boynu kanıyor! – Ulan, ayıdaki cesarete bak! Onca insan, bunca köpek koca herife vız geliyor. Köpeği amma tokatladı ha! – Bütün köpekleri bırakalım. Yeniden yüklenelim. – Çemberi daraltsak olmaz mı? – Daraltmak olmaz! Bu, darda kalan hayvanı bunaltır. Kuduran hayvan, birkaçımıza zarar verir. – Fatih! Sen misin oğlanım? Ne zaman geldin? – Dün geldim. – Geçmiş olsun! Teskereye mi geldin? – Öyle! Öteden Deli Çavuş parladı: – Geçmiş olsun, oğlanım! – Sağ ol! – Sağ olalım da, baksana koca ayının ocağına düştük. Çaresizlik belimizi büküyor. Üstelik, Güdük Osman da tuzak kurmayı bilmiyor. – Tuzak işi tamam! – Tamam mı? Duydunuz mu komşular? Tuzak işi tamammış. Aha şu gördüğünüz Fatih oğlan var ya, tuzak kurmuş. – Tuzak nerede? – Büyük Gedik'in ağzında. Rıza Bey sordu: – Acar bir tuzak mı oğlanım? Koca ayı hareketlendi. İki yavrusu peşinde, ilkin çapı küçük bir daire çizdiler, giderek dolaştıkları çemberi büyüttüler. Köpeklerin akınları sonuç vermiyor. Herkes merak içinde. Önceleri köpeklerle birlikte atağa kalkan çocuklar, nedense bu defa hız kestiler. Harmanda herkese meydan okuyan koca ayı ve yavruları, kımıldayan, yer değiştiren her davranışa karşı dikkat kesilmiştiler. Hava, aniden karardı. Dağları doruklarından aşağılara doğru sisler inmeye başladı. Dal uçlarında tutunan yapraklardaki sayısız ve doyumsuz yeşil, daha göz alıcı bir şekilde ortaya çıktı. Eski muhtar, harmandakileri uyardı; – Acıarmut Tepesi kararınca durmak olmaz, dedi. Atalardan işitmişliğimiz ve de sınamışlığımız var. Daha ne duruyorsunuz? Görmüyor musunuz? Çok kuvvetli bir yağmur gelecek. Birdenbire gökyüzünün bütün çeşmeleri açılıverdi. Bardaktan boşanır gibi bir yağmur bastırdı. Kalabalık panikte. Köpekler hangi hedefe yöneleceklerinin şaşkınlığını yaşıyorlar. Bazıları bütün güçleriyle havlayıp son bir gayretle ayı ve yavrularına doğru saldırıya geçerken, bazıları da yağmurdan kaçan sahiplerinin önüne geçtiler. Yağmur damlaları sanki yerden toprak koparıyor. Rüzgâr, tufan! Ağaç dalları birbirine karıştı. Zayıf yapraklar havada uçuşuyor. Çatı olukları boşaldı. Koca ayı ve yavruları bile yağmura direnemediler. Peşlerine düşen köpekler de geri döndüler. Sisler, harman yerini içindekilerle birlikte yalayıp yuttu. Göz gözü görmez oldu. Koca ayı, yavruları peşinde derenin kenarını tuttu. Dere yatağında sular bulandı. Az sonra sular kabaracak, belki de içinde sele kapılan kütükler oynaşacaktı. Harmanda bir iki köpek, tek düze avare avare havlıyor. Evlerde akan tavan altlarına kap kaçak konuyor. Yağmur, felâket! Damlalar kurşun gibi. Sis kâh açılıyor, kâh kapanıyor. Bir bakıyorsunuz harmanda toprak seçilirken, dere kenarındaki ağaçların bir tekini bile göremiyorsunuz. Bastıran sis, deniz dalgası gibi yayılıyor, alçalıyor, yer yer açılıyor, zaman zaman da önünde ne bulduysa yutuyor, yükseliyor, Merdmenbaşı Tepesi'nden Acıarmut Tepesi'ne doğru keyfince geziniyor. Koca ayı ve iki yavrusu, duman duman. İri vücutlarını kaplayan tüyleri ıpıslak, yapış yapış. Koca ayı arada bir durup bekliyor, harmana doğru bakıyor. Yağmur, olanca şiddetiyle devam ediyor. Güneşi görmek, nokta kadar ışığını yakalamak ne mümkün? Islak vücutlar üşüyor. Rüzgâr ıslak tene değdikçe yakıyor. Yavru ayılar homur homur. Koca ayı tedirgin. Ayak bağları olmasa, çoktan derenin öte yakasına geçecek, hür dağların yolunu tutacaktı. Ancak analık duygusu, hür dağlara giden bütün yol başlarını kapatıyor. Yağmur, felâket! Yağdıkça bastırıyor. Sanki gökler yarılmış. Dere yatağında sular kabarıyor. Beride zayıf bile olsalar ses çıkaran yüzlerce düşman var. Derenin öte yakasında hürriyet, uçsuz bucaksız dağlara doğru kucağını açmış, bekliyor. Ayı ve iki yavrusu, Büyük Gedik'in orada durdular. Gittikçe yükselen suları bir geçebilirlerse, iki adım ötesi hürriyet! Koca ayı durmadı, iki yavrusunu, iki omzuna oturtup, suya girdi. Yosunlanmış bir taşa basınca ayağı kaydı, sendeledi. Düşe kalka, bata çıka derenin karşı kıyısına yaklaştı. Yavru ayılar zıplayıp karşıya geçtiler. Fakat ne olduysa, bu sırada oldu. Tuzak çalıştı, boşandı. Koca ayı tuzakta! Feryat, figân! Acı iniltiler, homurtular ufku tuttu. Sanki Büyük Gedik'in ağzında kıyamet kopuyor! Yavrular çaresiz. Bağırıp çağırmalar, inleyip homurdanmalar! Yağmur da bastırdıkça bastırıyor. Sis dolaştıkça dolaşıyor. Sular gittikçe yükseliyor, azgınlaşıyor. Koca ayı var gücünü toplayıp son bir gayretle çırpındı. Tuzaktan kurtulmak ne mümkün? Binlerce köpek, Büyük Gedik'e hücum ediyor. Binlerce düşman göz, tuzaktaki koca ayıda odaklanıyor. Çaresiz yavrular, uçsuz bucaksız dağların yolunu tuttular. Uçsuz bucaksız hür dağların yolunda, bağırış çağırış gidiyorlar. Yüreklerinde ölümün soğuk yüzü yanıyor, yanıyor. Dağılır gibi olan, açılıp kapanan, yükselip alçalan sis, hemen her şeyi yeniden yutuyor. Yeniden yutuyor! 14 Ağustos 1997, Cide
Pir Sultan Abdal - Gelin Canlar Bir Olalım
Perşembe, 08 Ağustos 2019
Gelin canlar bir olalım Münkire kılıç çalalım Hüseyn'in kanın alalım Tevekkeltü teâlallah Özü öze bağlayalım Sular gibi çağlayalım Bir yürüyüş eyleyelim Tevekkeltü teâlallah Açalım kızıl sancağı Geçsin Yezid'lerin çağı Elimizde aşk bıçağı Tevekkeltü teâlallah Mervan soyunu vuralım Hüseyn'in kanın soralım Padişahın öldürelim Tevekkeltü teâlallah Pir Sultan'ım geldi cûşa Münkirlerin akli şaşa Takdir olan gelir başa Tevekkeltü teâlallah
Perşembe, 08 Ağustos 2019
Gelin canlar bir olalım Münkire kılıç çalalım Hüseyn'in kanın alalım Tevekkeltü teâlallah Özü öze bağlayalım Sular gibi çağlayalım Bir yürüyüş eyleyelim Tevekkeltü teâlallah Açalım kızıl sancağı Geçsin Yezid'lerin çağı Elimizde aşk bıçağı Tevekkeltü teâlallah Mervan soyunu vuralım Hüseyn'in kanın soralım Padişahın öldürelim Tevekkeltü teâlallah Pir Sultan'ım geldi cûşa Münkirlerin akli şaşa Takdir olan gelir başa Tevekkeltü teâlallah
Sait Faik Abasıyanık - Sokaktan Geçen Kadın
Perşembe, 08 Ağustos 2019
Soluk, güzel yüzlü bir kadındı. Sarı denecek kadar açık, berrak gözlerinin kenarlarında dost, arkadaş, ahbap bir ifade vardı. Her hoşuma giden yüze gözlerimi açarak bakarım. Gözlerimdeki bozukluğu doktora göstermiş değilim. Kadını geçtikten sonra bile düşünmeme sebep bana acır gibi bakması oldu. “Ah bu gözlerim,” dedim… Gözlerime daha bir takım ağır lâflar edeceğimi sanıyordum. Birdenbire kafamda başka düğmeler çevrildi. Başka ışıklar yandı. Gerilere doğru sürüklendiğimi hissettim. Hızla çevriliyor(d)um. Gençliğimin bir kısmını geçirdiğim bir kasaba gözümde canlanıverdi: Kasabanın belli başlı âilelerinden birinin oğlu iyi arkadaşımdı. Uzun seneler ecnebi mekteplerde okumuş, lisan, giyinmek, yaşamak, konuşmak öğrenmiş, şimdi kasabaya dönmüş, kömür pazarındaki dükkânına kapanmıştı. Önce – daha doğrusu benimle ahbaplığı ilerlettiği sıralar – içinde bir ihtilâl havası esmiş, âile denen ipi bir sıçrayışta aşmak arzusu içinde çırpınmış, yapamamıştı. İki sene hitamında yazıhanesinde şişmanlamış, uyuşmuş kalmıştı. Çuvallar da gelip gitmese hali nice olurdu bilmem… Aile; günen güne ağırlaşan, günden güne içine kapanıp kararan ve şişmanlayan genci harekete getirmek için ne edeceklerini bilemiyorlardı. Çuvallar İstanbul’a gidiyor, İstanbul’dan sandıklar geliyor, kasa para doluyordu. Amma genç adam para ile ne yapılabileceğini bile unutmuştu. Haftada bir gün içtiği dört kadeh rakının bile onu derin uykusundan uyandırmadığını sezen tüccar peder gece rüyasında mı gördü, yoksa hekimlere mi danıştı. Yoksa âile bir araya toplanarak birbirlerine fikir mi eklediler, burası meçhul, çünkü bu ailede bu fikri tek başına bulacak adam yoktu. O evde düşünülmez, yenilir, içilir, hesap yapılır ve uyunurdu. Bu fikir oğlanı evlendirmekti. Bir yazıhane düşünün: Camları tozlu, defterlerini sinekler kirletmiş olsun. Kasa defterinin kenarındaki mürekkep tam dört seneliktir. Takvim yedi buçuk aydır kopmamıştır… Her şey; kasa üstündeki kalın siyah cildler, onun yanı başındaki pres, mektup kopyasının ince yapraklı kalın defteri yaz öğlesinin veya tepeleme doldurulmuş mangalın uykusuna teslim olmuştur. Sandalyelerin oturacak yerindeki soluk minderler, mihveri etrafında dönmeye dönmeye döner olduğu unutulmuş koltuk. Her şey, yahut hiçbir şey, hattâ evlenme fikri bile bizim minderleşmiş ve koltuklaşmış arkadaşı uykusundan uyandırmamıştı. Bir defa düşünmüş, fikir kendisine yabancı gelmemiş, çabucak bir yatak kokusu, bir kadın hayali, bir terlik, bir pijama, bir pudra ve lâvanta kokusu duymuş, içi öylesine ezilmişti ki ben evlenirsem ne ederim diye düşünüp kalmıştı. Düşünüp kalmıştı dediğime bakıp da düşünme denilen şeyin hareketi, yırtıcılığı hatırınıza gelmesin. Evlenirsem ne yaparım? demiş uyuya kalmıştı. Onu bu uykusundan o zamana kadar bir yazıhaneye girmemiş bir böcek uyandırdı. Bu bir eşek arısı idi. Küçük yazıhanenin içinde büyük bir tayyare gürültüsü duymuştu. Çıkacak delik arayan arı deliler gibi idi. Daha doğrusu deli tayyareciler gibi idi. Onu mahmur gözlerile takipten yorulan bizimki, arıdan iki milyon beş yüz yetmiş bin defa büyük olduğu halde elini bile oynatamayışını hayra yormadı. Hemen evlenirsem ne yaparım fikri tekrar kafasına çömeliverdi. Tam yirmi sekiz gün düşündü. Yirmi dokuzuncu gün işin içinden düşünmekle çıkamayacağını anlamıştı. Evlenince ne yapacağını tecrübeye koyuldu. Netice kötü çıktı. Evlenince terliklerini bile giyemeyeceğini anlamıştı. Şişman vücudundaki yağlı sular iki ayda eriyip gitmiştiler. Tam on yedi kilo kaybetmişti. Üzüntüsünü kasabanın her zengin evine baba dostu alark da sokulan bir doktora açtı… Nihayet İstanbul’a kapağı attı. Tedavi şehri İstanbul’du. Barlara, meyhanelere, lokantalara, plâjlara, muayenehanesinde garip garip elektrik cihazları bulunan doktorlara gitti. Hayır, evlenince terliklerini giyemeyecekti. Bu kararı doktorlardan evvel kendisi vermişti. Fazla üzülmedi. Yalnız eskisi gibi yemek yiyememekle kendini gösteren bu üzüntü bir ay sonra müthiş iştiha ile sona erdi. Yeniden şişmanladı. Şişmanlayınca üzüntü rovelveri de dolmuştu. İçine herkes gibi olamamak utancı doldu. Kafasında bir ihtilâldir başladı. Bu ihtilâli şarap, rakı, kumar ve uykusuzlukla bastırmağa çalışmak ne demektir bilirsiniz. Yangına körükle gitmek, ateşe benzin sıkmak. Dünyalar kadar para harcadı. Derdini önüne gelene döktü. Utanmadı, sıkılmadı. Doktorlarla kahpe kadınlar canına okudular oğlanın. Faydasız. Bir akşam barların birinde Lâmia’ya rastlamıştı. Demin sokakta gördüğüm o Lâmia idi işte. Derdini ona da döktü. Ona bol para harcamak istedi. Lâmia, sükûnetten harekete, hareketten sükûnete, zayıflıktan şişmanlığa ve şişmanlıktan zayıflığa gidip gelirken üzüntülü ve mahzun bir yüz bağlamış olan bizim oğlanı seviverdi. Para bile harcatmadı. Arkadaşım bu dertten kurtulursa kendisiyle evleneceğini Lâmia’ya yemin billâhlarla vadetti. Lâmia bu vaitlere bir taraftan “Boş ver!” derken öte taraftan hafifçe inandı. Bir buçuk sene beraber yaşadılar. Arkadaşım kaçıncı ayın hitamında terliklerini giydi bilmiyorum. Fakat bir buçuk sene sonra herkes gibi bir erkek olmuştu. Harbin ilk senesinde 1940 senesinin şubat ayında Park Otel’de … kasabası eşrafından … beyin mahdumu … beyle Doktor … beyin kızının nikâhları kıyıldı. İşte biraz evvel görüp tanıyamadığım Lâmia da yüz üstü bırakıldı. Şimdi Lâmia’ya sırtı sıra hergün rastlıyorum. Uzun boyunu arkadan seyre dalıyor, bazı aile saadetlerinin banisi olduğunu düşünüyor, şimdi bizim kasabanın milyonluk bir adamı olan eski arkadaşımın, büyük balkonlu evinin önüne bir bronz Lâmia heykeli neden dikmediğini kendi kendime soruyorum. 1 Şubat 1949
Perşembe, 08 Ağustos 2019
Soluk, güzel yüzlü bir kadındı. Sarı denecek kadar açık, berrak gözlerinin kenarlarında dost, arkadaş, ahbap bir ifade vardı. Her hoşuma giden yüze gözlerimi açarak bakarım. Gözlerimdeki bozukluğu doktora göstermiş değilim. Kadını geçtikten sonra bile düşünmeme sebep bana acır gibi bakması oldu. “Ah bu gözlerim,” dedim… Gözlerime daha bir takım ağır lâflar edeceğimi sanıyordum. Birdenbire kafamda başka düğmeler çevrildi. Başka ışıklar yandı. Gerilere doğru sürüklendiğimi hissettim. Hızla çevriliyor(d)um. Gençliğimin bir kısmını geçirdiğim bir kasaba gözümde canlanıverdi: Kasabanın belli başlı âilelerinden birinin oğlu iyi arkadaşımdı. Uzun seneler ecnebi mekteplerde okumuş, lisan, giyinmek, yaşamak, konuşmak öğrenmiş, şimdi kasabaya dönmüş, kömür pazarındaki dükkânına kapanmıştı. Önce – daha doğrusu benimle ahbaplığı ilerlettiği sıralar – içinde bir ihtilâl havası esmiş, âile denen ipi bir sıçrayışta aşmak arzusu içinde çırpınmış, yapamamıştı. İki sene hitamında yazıhanesinde şişmanlamış, uyuşmuş kalmıştı. Çuvallar da gelip gitmese hali nice olurdu bilmem… Aile; günen güne ağırlaşan, günden güne içine kapanıp kararan ve şişmanlayan genci harekete getirmek için ne edeceklerini bilemiyorlardı. Çuvallar İstanbul’a gidiyor, İstanbul’dan sandıklar geliyor, kasa para doluyordu. Amma genç adam para ile ne yapılabileceğini bile unutmuştu. Haftada bir gün içtiği dört kadeh rakının bile onu derin uykusundan uyandırmadığını sezen tüccar peder gece rüyasında mı gördü, yoksa hekimlere mi danıştı. Yoksa âile bir araya toplanarak birbirlerine fikir mi eklediler, burası meçhul, çünkü bu ailede bu fikri tek başına bulacak adam yoktu. O evde düşünülmez, yenilir, içilir, hesap yapılır ve uyunurdu. Bu fikir oğlanı evlendirmekti. Bir yazıhane düşünün: Camları tozlu, defterlerini sinekler kirletmiş olsun. Kasa defterinin kenarındaki mürekkep tam dört seneliktir. Takvim yedi buçuk aydır kopmamıştır… Her şey; kasa üstündeki kalın siyah cildler, onun yanı başındaki pres, mektup kopyasının ince yapraklı kalın defteri yaz öğlesinin veya tepeleme doldurulmuş mangalın uykusuna teslim olmuştur. Sandalyelerin oturacak yerindeki soluk minderler, mihveri etrafında dönmeye dönmeye döner olduğu unutulmuş koltuk. Her şey, yahut hiçbir şey, hattâ evlenme fikri bile bizim minderleşmiş ve koltuklaşmış arkadaşı uykusundan uyandırmamıştı. Bir defa düşünmüş, fikir kendisine yabancı gelmemiş, çabucak bir yatak kokusu, bir kadın hayali, bir terlik, bir pijama, bir pudra ve lâvanta kokusu duymuş, içi öylesine ezilmişti ki ben evlenirsem ne ederim diye düşünüp kalmıştı. Düşünüp kalmıştı dediğime bakıp da düşünme denilen şeyin hareketi, yırtıcılığı hatırınıza gelmesin. Evlenirsem ne yaparım? demiş uyuya kalmıştı. Onu bu uykusundan o zamana kadar bir yazıhaneye girmemiş bir böcek uyandırdı. Bu bir eşek arısı idi. Küçük yazıhanenin içinde büyük bir tayyare gürültüsü duymuştu. Çıkacak delik arayan arı deliler gibi idi. Daha doğrusu deli tayyareciler gibi idi. Onu mahmur gözlerile takipten yorulan bizimki, arıdan iki milyon beş yüz yetmiş bin defa büyük olduğu halde elini bile oynatamayışını hayra yormadı. Hemen evlenirsem ne yaparım fikri tekrar kafasına çömeliverdi. Tam yirmi sekiz gün düşündü. Yirmi dokuzuncu gün işin içinden düşünmekle çıkamayacağını anlamıştı. Evlenince ne yapacağını tecrübeye koyuldu. Netice kötü çıktı. Evlenince terliklerini bile giyemeyeceğini anlamıştı. Şişman vücudundaki yağlı sular iki ayda eriyip gitmiştiler. Tam on yedi kilo kaybetmişti. Üzüntüsünü kasabanın her zengin evine baba dostu alark da sokulan bir doktora açtı… Nihayet İstanbul’a kapağı attı. Tedavi şehri İstanbul’du. Barlara, meyhanelere, lokantalara, plâjlara, muayenehanesinde garip garip elektrik cihazları bulunan doktorlara gitti. Hayır, evlenince terliklerini giyemeyecekti. Bu kararı doktorlardan evvel kendisi vermişti. Fazla üzülmedi. Yalnız eskisi gibi yemek yiyememekle kendini gösteren bu üzüntü bir ay sonra müthiş iştiha ile sona erdi. Yeniden şişmanladı. Şişmanlayınca üzüntü rovelveri de dolmuştu. İçine herkes gibi olamamak utancı doldu. Kafasında bir ihtilâldir başladı. Bu ihtilâli şarap, rakı, kumar ve uykusuzlukla bastırmağa çalışmak ne demektir bilirsiniz. Yangına körükle gitmek, ateşe benzin sıkmak. Dünyalar kadar para harcadı. Derdini önüne gelene döktü. Utanmadı, sıkılmadı. Doktorlarla kahpe kadınlar canına okudular oğlanın. Faydasız. Bir akşam barların birinde Lâmia’ya rastlamıştı. Demin sokakta gördüğüm o Lâmia idi işte. Derdini ona da döktü. Ona bol para harcamak istedi. Lâmia, sükûnetten harekete, hareketten sükûnete, zayıflıktan şişmanlığa ve şişmanlıktan zayıflığa gidip gelirken üzüntülü ve mahzun bir yüz bağlamış olan bizim oğlanı seviverdi. Para bile harcatmadı. Arkadaşım bu dertten kurtulursa kendisiyle evleneceğini Lâmia’ya yemin billâhlarla vadetti. Lâmia bu vaitlere bir taraftan “Boş ver!” derken öte taraftan hafifçe inandı. Bir buçuk sene beraber yaşadılar. Arkadaşım kaçıncı ayın hitamında terliklerini giydi bilmiyorum. Fakat bir buçuk sene sonra herkes gibi bir erkek olmuştu. Harbin ilk senesinde 1940 senesinin şubat ayında Park Otel’de … kasabası eşrafından … beyin mahdumu … beyle Doktor … beyin kızının nikâhları kıyıldı. İşte biraz evvel görüp tanıyamadığım Lâmia da yüz üstü bırakıldı. Şimdi Lâmia’ya sırtı sıra hergün rastlıyorum. Uzun boyunu arkadan seyre dalıyor, bazı aile saadetlerinin banisi olduğunu düşünüyor, şimdi bizim kasabanın milyonluk bir adamı olan eski arkadaşımın, büyük balkonlu evinin önüne bir bronz Lâmia heykeli neden dikmediğini kendi kendime soruyorum. 1 Şubat 1949
Tarık Buğra - Küçük Ağa (Roman Özeti)
Perşembe, 15 Ağustos 2019
Eserin Adı: Küçük AğaTürü: RomanYazarı: Tarık Buğra 1.Eserin Konusu: Küçük Ağa , Tarık Buğra’nın en tanınmış romanıdır. Kitapta, Birinci Dünya Savaşı sonrası halkın düştüğü zor durum ve Milli Mücadele konu alınmıştır. Bir Anadolu kasabasında işgalin ve işgalcilere karşı direnişlerin gerçekçi bir anlatımla verilmesi eserin önemini artırmaktadır. Birinci Dünya Savaşı ile birlikte Osmanlı Devleti eski gücünü ve azametini kaybetmiş, isyanlar ve işgallerle zayıf duruma düşmüştür. Romanda, bir Anadolu kasabası olan Akşehir'den yola çıkılarak, kurtuluş mücadelesinin bir bölümü anlatılmaktadır. Olaylar Akşehir kasabasında başlar ve gelişir. 2.Eserin Özeti: Dünya Savaşı resmen sona ermiş olmakla birlikte , Osmanlı Devleti üzerinde yarattığı etkileri bütün şiddetiyle devam emektedir.Savaş sonrası bir çok asker memleketlerine geri dönmüştür. Zayiatın büyüklüğü evlerine dönen erlerin çoğunun gazi oluşuyla daha da iyi anlaşılmıştır. Bu erlerden biri de Salih adlı Akşehirli bir askerdir. Savaşta sağ kolunu kaybetmiş, “Çolak Salih” olarak hayatına devam etmek mecburiyetinde kalmıştır. Memleketine döndüğünde kaybettiği kolunun acısıyla beraber, ülkenin durumunu daha acı bir şekilde anlayan Salih gittiğinden beri çok şeyin değiştiğini görür. Önceleri dost olarak yaşayan Rumlar ve kendi halkı şimdi birbirinden soğumuştur. Salih’in samimi arkadaşı olan Niko da bir Rum’dur ve gelişmelerden o da yavaş yavaş etkilenmeye başlamıştır. Yunan ve İngiliz ordularının işgal haberleri gelmekte ve iki halkın birbirine olan düşmanlığı artmaktadır. Salih ise yüzyıllardır Osmanlı himayesinde rahatça yaşayan Rumların bu davranışını bir ihanet olarak görmekle beraber arkadaşı Niko’dan kopamamaktadır. Rumlarla olan dostluğu kasabalı tarafından fark edilir ve kasabalı Salih’i dışlar.Salih artık sürekli Niko ve Niko’nun çevresiyle dolaşır olmuştur. Artık Osmanlı hanedanına ve Padişaha olan güveni de sarsılmıştır. Kaybettiği kolunun hayatına tesiri büyük olmuştur. Kimsenin kendisine hak ettiği saygıyı göstermediğine inanan Salih kendi dünyasına çekilmiştir. Öte yandan halk işgallere tepkisiz kalmama kararı almıştır fakat bunun kimin önderliğinde yapılacağı karmaşası vardır. Salih artık istenilmeyen biri olmuştur. Niko ile arkadaşlığı ve bazı alışkanlıkları yüzünden toplumda tepki çekmektedir. Bu sırada kasabaya “İstanbullu Hoca” adında lakabıyla tanınan bir hoca gönderilir. İstanbul’dan gönderiliş amacı kasabada padişaha ve Osmanlı’ya bağlılığı teşvik edici düşünceyi sağlamaktır.Hoca gerçekten de çok etkili bir insandır ve halkın büyük beğenisini ve takdirini kazanır.Vaazlarda cemaate Osmanlı padişah ve din lehinde düşüncelerini aktarmaktadır.Bu sırada memlekette Hoca’nın düşüncesine tam ters olmamakla birlikte , kurtuluş ümidi olabilecek bir örgüt kurulmaktadır. Kuvayı Milliye adı verilen bu örgüt Anadolu’da işgalleri önlemek ve İstanbul ve padişah yönetiminin boyunduruğundan kurtulmak için kurulmuştur.Fakat Kuvayı Milliye’nin işi çok güçtür. Memlekette işgallere karşı veya işgallerden yana bir çok örgüt vardır. Kuvayı Milliye önce bu örgütleri kendi tarafına çekmeli veya bertaraf etmelidir. Hocanın vaazları da Kuvayı Milliye ilkelerine ters düşmektedir. Hoca her fırsatta padişaha bağlılıktan bahsetmektedir , Kuvayı Milliye ise padişahtan kurtulmak, yeni bir yönetim kurmak maksadını gütmektedir. İşte bütün bu ihtilaflar dolayısıyla Kuvayı Milliye yandaşları ve Hoca arasında bir elektriklenme ve zıtlaşma meydana gelir. Hoca ise halka kendini çok sevdirmiştir çünkü her yönüyle iyi ve doğru bir insandır. Fakat Hoca da kendi içinde bir yandan yaptığı işin gerçekten doğru olup olmadığının sorgulamasını, padişaha olan güvencinin doğruluğunun şüphesini yoklamaktadır. Kuvvacılarla Hoca arasındaki çatışma zamanla iyice açık şeklini alır ve vaazlarda karşıt fikirler açıklanır. Olaylar gelişirken Salih ise toplum dışında kalmaktan bir kurtuluş çaresi olarak Kuvayı Milliye’ye katılmaya verir. Onu bu kararı vermeye zorlayan başka bir şey ise yakın arkadaşı Niko’nun da sonunda Türk milletine karşı savaşta yer almasıdır. Salih bu ihanetin öcünün peşinden koşacak ve kurtuluş mücadelesinde büyük rol oynayacaktır. Hoca hakkında ölüm emri çıkartılır. Hoca ailesini de bırakarak ve en önemlisi de halkın zorlamasıyla Akşehir’den kaçar ve çete reislerine sığınır. Kuvva ile arasında yaşanan kovalamacadan sağ kurtulur ve kendi başına, yanına adamlarını da alarak bir kasabaya sığınır. Kuvva ise Hocayı kaçırdığı için üzgündür ve Salih’i O’nu bulmakla görevlendirirler. Hoca ise şimdi hangi tarafta yer almak gerektiğinin hesabını yapmaktadır. Kuvayı Milliye ise her geçen gün başarı kazanmakta ve güçlenmektedir. Salih, Hoca’yı bulur ve onu padişah hizmetinden vazgeçerek Kuvayı Milliye yararına çalışmaya ikna eder. Beraberce Çerkez Ethem’in kardeşi Tevfik Bey’in çetesine katılırlar . Çerkez Ethem ve kardeşleri milli mücadelede en büyük rollerden birini üstlenmiş ve gerek düşman işgallerine gerekse ayaklanmalara karşı başarılar sağlamışlardır. Fakat şimdi düzenli ordu ve İsmet Paşa’nın emri altına girmek söz konusu olunca Çerkez Ethem ve kardeşleri zıt bir tavır takınarak Kuvva’ya ve Ankara’ya karşı isyan bayrağı açmıştır.Hoca ise bu yolun yanlış olduğuna inanır ve onları bu yoldan döndürmek için planlar kurar. Hoca’nın amacı Çerkez Ethem ve kardeşlerini Kuvva’ya karşı cephe almaktan vazgeçirmek olmasa bile olası bir isyan halinde güçlerini zayıflatmaktır. Bu sırada Hoca Salih’i haber edinmek için Akşehir’e yollar. Akşehir’de ise Hoca öldü bilinmektedir. Oysa Hoca hayattadır ve yeni kimliği “Küçük Ağa” ile kuvva yararına çalışmaktadır. Hoca’nın Kuvva yararına çalıştığı haberi Salih tarafından Akşehir’de sadece Kuvvacı olan birkaç kişiye duyurulur ve memnuniyet yaratır. Başta Kuvayı Milliye hareketine büyük hizmet vermiş Doktor olmak üzere Kuvvacılar Hoca’nın kendi saflarına katılışından büyük haz duyarlar. İstanbullu Hoca, Çerkez Ethem’in İsmet Paşa hizmetine girmemek için yapacağı en büyük saldırı olan Kütahya saldırısında ona bir oyun oynayarak başarısızlığını sağlar ve Kuvayı Milliye’ye en büyük hizmetini vermiş olur. Ethem ise Yunanlılara sığınacaktır. Hoca ise bütün bu ihtiras ve gücü elinde bulundurma tutkusuna kapılan insanlardan nefret etmektedir. Artık savaş alanından başka bir cephede de mücadele verilmektedir. İktidar çekişmeleri büyük tehdit haline gelmiştir. Hoca bunu acıyla fark eder. Ankara ise Hoca’nın başarılarından haberdardır ve kendisini Ankara’ya davet eder. Daveti kabul eden Hoca Ankara’nın durumunu yakından görür ve cephede savaşmanın, bu iktidar kavgasında yanlış düşünenlere ve hainlere verilecek savaştan daha kolay olduğunu düşünür. Fevzi Paşa Hoca’ya yakınlık gösterir. Hoca bütün bu kişiliklerin önemini daha iyi anlamaktadır. Memleket zafere doğru gitmektedir ve bu noktada Ankara ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne büyük iş düşmektedir. Bu sırada Küçük Ağa yani İstanbullu Hoca Ankara'da kendisini Akşehir'den tanıyan ve bir zamanlar zıt fikirleri yüzünden tartıştığı Kuvvacı Doktor ile buluşur.Doktor böyle saygıdeğer birinin kendi saflarına katılışından duyduğu mutluluğu Hoca’ya söyler ve asıl kimliğini bilenin sadece kendisi olduğunu, kendisi dışındakilerin onu Küçük Ağa diye tanıdıklarını anlatır. Hoca ise artık özlediği eşi ve çocuğunun özlemiyle yanmaktadır. Küçük Ağa Fevzi Paşa ile birlikte Akşehir’e gelir ve burada da tanınmadığını ve Küçük Ağa olarak bilindiğini görür. Eşi ve çocuğu hakkında bilgi alır ve çocuğunu bulur fakat eşinin durumu kötüdür. Eşine geldiğini haber verir lakin kadın ölmek üzeredir ve oğlunu Hoca’ya emanet ettiğini söylemekle kalır ve günler sonra da ölür. Hoca daha sonra tekrar Ankara’ya döner ve mücadeleye devam eder. 3. Eserin Ana Fikri: Milli Mücadele, Küçük Ağa ve Salih ve Doktor gibi yüzlercesinin üstün başarıları ve fedakarlıklarıyla kazanılmıştır ve tarihin en büyük ve ders alınması gereken olaylarından biridir. 4. Eserdeki Olaylar ve Şahıslar: Küçük Ağa: Kurtuluş mücadelesinde büyük hizmetler vermiş binlerce kişiden biridir. İlk zamanlarda Osmanlı hükümetinin yanında küçük Ağa daha sonra Kuvayı Milliye kuvvetlerine katılarak Türk vatanı uğruna birçok fedakârlıklarda bulunmuştur.Çolak Salih: Birinci Dünya Savaşı’nda savaşıp sağ kolunu kaybedip daha sonra kendi haline çekilen birisidir. Kendisi Rum arkadaşı “Niko” ile yaptığı arkadaşlıktan dolayı toplumdan dışlanmıştır. Salih’ in hayatının anlamını Kurtuluş mücadelesi ile tekrar kazanmıştır.Çerkez Ethem: İlk başlarda vatan ve millet için yeri tutulmaz hizmetler vermiş, cephede büyük başarılar göstermiş birisidir, fakat düzenli orduya geçme kararı alındığında tamamen zıt fikirler benimsemiş ve Türk milletine karşı zararlı bir çete reisi olmuştur. Kendisi Yunan saflarına katılmıştır ama düzenli Türk ordusu tarafından yenilmiştir. Doktor Haydar Bey: Birinci Dünya Savaşı’nda yüzbaşı rütbesiyle görev yapmış ve milli mücadele yıllarında Kuvayı Milliye ‘ ye büyük hizmetler vermiş bir askerdir.Ali Emmi: Ali Emmi, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra işgallere karşı dayanamayıp kurtuluşu Kuvayı Milliye’de gören ve çok büyük fedakarlıklarda bulunan bir vatandaştır. 5. Eser Hakkındaki Şahsi Görüşler: Tarık BUĞRA, türk toplumun verdiği en büyük milli mücadele örneği olan Bağımsızlık ve Kurtuluş Savaşı’nı En gerçek biçimiyle anlatmıştır. Dönemin zorlukları, şartları ve kişilerin fedekarlıkları abartısız biçimiyle anlatılmıştır. Dil, halk dilidir. Anlatım sadedir. Anlatım akıcıdır. Çevre ise çoğunlukla Akşehir ve civarı olmakla beraber Milli Mücadelenin anlatısı olması dolayısıyla hemen hemen bütün Türkiye’dir. Olayların büyük bir kısmı Akşehir’de başlayarak civar şehirlerde devam eder. Eser her Türk gencine ve Türkçe bilen herkese tavsiye edilebilir. 6. Yazar Hakkında Bilgiler: Tarık Buğra, 2 Eylül 1918 tarihinde Akşehir'de doğdu. İlk ve ortaokulu Akşehir'de okudu. İstanbul Lisesi'nin yatılı kısmında okurken bu lisenin yatılı kısmının kapatılması üzerine kaydını Konya Lisesi'ne aldırdı ve liseyi burada bitirdi. (1936) . Lise yıllarında Tarık Nazım müstear ismiyle hikâye ve şiirler yazmaya başlayan Tarık Buğra, İstanbul Üniversitesi Tıp ve Hukuk fakültelerinde bir süre okuduktan sonra kaydolduğu Edebiyat Fakültesi Türk Dili Edebiyatı Bölümü'nün son sınıfından ayrıldı. Askerlik hizmetinden sonra Şişli Terakki Lisesi'nde muallim muavini olarak işe başladı. Cumhuriyet gazetesinin açtığı yarışmada Oğlumuz adlı hikâyesiyle bin liralık büyük ödüle layık görüldüğü ilan edildi. (1948). Ancak, Tarık Buğra'ya bu para yerine altın bir kalem ödül olarak verildi. Aynı yarışmada Doğan Nadi'nin bölük komutanı birinci ilan edildi ve bu zatın hikayeci olarak adına ikinci bir kez daha rastlanılamadı. Yine de bu ödül neticesinde aldığı yoğun iş teklifleriyle basın hayatına atılma konusunda cesareti artan Tarık Buğra, Akşehir'e dönerek Nasrettin Hoca gazetesini çıkardı (26 Temmuz 1949-28 Haziran 1952). Milliyet gazetesi, Vatan, Yeni İstanbul gazetesi (1952- 1956), Yol Dergisi (1968) ve Tercüman gazetesinde (1970-1976) sanat sayfaları düzenledi, fıkralar yazdı, yazı işleri müdürlüğü yaptı. Hisar dergisi ve Türkiye gazetesinde de yazan Tarık Buğra, 26 Şubat 1994 tarihinde İstanbul'da öldü. ESERLERİ:Denemeleri:Yarın Diye Bir Şey Yoktur, İki Uykunun ArasındaRomanları: Siyah Kehribar,Küçük Ağa, Küçük Ağa Ankara’da, İbiş’in Rüyası, Firavun İmanı, Dönemeçte, Gençliğim Eyvah, Yağmur Beklerken, Yalnızlar, Osmancık.
Perşembe, 15 Ağustos 2019
Eserin Adı: Küçük AğaTürü: RomanYazarı: Tarık Buğra 1.Eserin Konusu: Küçük Ağa , Tarık Buğra’nın en tanınmış romanıdır. Kitapta, Birinci Dünya Savaşı sonrası halkın düştüğü zor durum ve Milli Mücadele konu alınmıştır. Bir Anadolu kasabasında işgalin ve işgalcilere karşı direnişlerin gerçekçi bir anlatımla verilmesi eserin önemini artırmaktadır. Birinci Dünya Savaşı ile birlikte Osmanlı Devleti eski gücünü ve azametini kaybetmiş, isyanlar ve işgallerle zayıf duruma düşmüştür. Romanda, bir Anadolu kasabası olan Akşehir'den yola çıkılarak, kurtuluş mücadelesinin bir bölümü anlatılmaktadır. Olaylar Akşehir kasabasında başlar ve gelişir. 2.Eserin Özeti: Dünya Savaşı resmen sona ermiş olmakla birlikte , Osmanlı Devleti üzerinde yarattığı etkileri bütün şiddetiyle devam emektedir.Savaş sonrası bir çok asker memleketlerine geri dönmüştür. Zayiatın büyüklüğü evlerine dönen erlerin çoğunun gazi oluşuyla daha da iyi anlaşılmıştır. Bu erlerden biri de Salih adlı Akşehirli bir askerdir. Savaşta sağ kolunu kaybetmiş, “Çolak Salih” olarak hayatına devam etmek mecburiyetinde kalmıştır. Memleketine döndüğünde kaybettiği kolunun acısıyla beraber, ülkenin durumunu daha acı bir şekilde anlayan Salih gittiğinden beri çok şeyin değiştiğini görür. Önceleri dost olarak yaşayan Rumlar ve kendi halkı şimdi birbirinden soğumuştur. Salih’in samimi arkadaşı olan Niko da bir Rum’dur ve gelişmelerden o da yavaş yavaş etkilenmeye başlamıştır. Yunan ve İngiliz ordularının işgal haberleri gelmekte ve iki halkın birbirine olan düşmanlığı artmaktadır. Salih ise yüzyıllardır Osmanlı himayesinde rahatça yaşayan Rumların bu davranışını bir ihanet olarak görmekle beraber arkadaşı Niko’dan kopamamaktadır. Rumlarla olan dostluğu kasabalı tarafından fark edilir ve kasabalı Salih’i dışlar.Salih artık sürekli Niko ve Niko’nun çevresiyle dolaşır olmuştur. Artık Osmanlı hanedanına ve Padişaha olan güveni de sarsılmıştır. Kaybettiği kolunun hayatına tesiri büyük olmuştur. Kimsenin kendisine hak ettiği saygıyı göstermediğine inanan Salih kendi dünyasına çekilmiştir. Öte yandan halk işgallere tepkisiz kalmama kararı almıştır fakat bunun kimin önderliğinde yapılacağı karmaşası vardır. Salih artık istenilmeyen biri olmuştur. Niko ile arkadaşlığı ve bazı alışkanlıkları yüzünden toplumda tepki çekmektedir. Bu sırada kasabaya “İstanbullu Hoca” adında lakabıyla tanınan bir hoca gönderilir. İstanbul’dan gönderiliş amacı kasabada padişaha ve Osmanlı’ya bağlılığı teşvik edici düşünceyi sağlamaktır.Hoca gerçekten de çok etkili bir insandır ve halkın büyük beğenisini ve takdirini kazanır.Vaazlarda cemaate Osmanlı padişah ve din lehinde düşüncelerini aktarmaktadır.Bu sırada memlekette Hoca’nın düşüncesine tam ters olmamakla birlikte , kurtuluş ümidi olabilecek bir örgüt kurulmaktadır. Kuvayı Milliye adı verilen bu örgüt Anadolu’da işgalleri önlemek ve İstanbul ve padişah yönetiminin boyunduruğundan kurtulmak için kurulmuştur.Fakat Kuvayı Milliye’nin işi çok güçtür. Memlekette işgallere karşı veya işgallerden yana bir çok örgüt vardır. Kuvayı Milliye önce bu örgütleri kendi tarafına çekmeli veya bertaraf etmelidir. Hocanın vaazları da Kuvayı Milliye ilkelerine ters düşmektedir. Hoca her fırsatta padişaha bağlılıktan bahsetmektedir , Kuvayı Milliye ise padişahtan kurtulmak, yeni bir yönetim kurmak maksadını gütmektedir. İşte bütün bu ihtilaflar dolayısıyla Kuvayı Milliye yandaşları ve Hoca arasında bir elektriklenme ve zıtlaşma meydana gelir. Hoca ise halka kendini çok sevdirmiştir çünkü her yönüyle iyi ve doğru bir insandır. Fakat Hoca da kendi içinde bir yandan yaptığı işin gerçekten doğru olup olmadığının sorgulamasını, padişaha olan güvencinin doğruluğunun şüphesini yoklamaktadır. Kuvvacılarla Hoca arasındaki çatışma zamanla iyice açık şeklini alır ve vaazlarda karşıt fikirler açıklanır. Olaylar gelişirken Salih ise toplum dışında kalmaktan bir kurtuluş çaresi olarak Kuvayı Milliye’ye katılmaya verir. Onu bu kararı vermeye zorlayan başka bir şey ise yakın arkadaşı Niko’nun da sonunda Türk milletine karşı savaşta yer almasıdır. Salih bu ihanetin öcünün peşinden koşacak ve kurtuluş mücadelesinde büyük rol oynayacaktır. Hoca hakkında ölüm emri çıkartılır. Hoca ailesini de bırakarak ve en önemlisi de halkın zorlamasıyla Akşehir’den kaçar ve çete reislerine sığınır. Kuvva ile arasında yaşanan kovalamacadan sağ kurtulur ve kendi başına, yanına adamlarını da alarak bir kasabaya sığınır. Kuvva ise Hocayı kaçırdığı için üzgündür ve Salih’i O’nu bulmakla görevlendirirler. Hoca ise şimdi hangi tarafta yer almak gerektiğinin hesabını yapmaktadır. Kuvayı Milliye ise her geçen gün başarı kazanmakta ve güçlenmektedir. Salih, Hoca’yı bulur ve onu padişah hizmetinden vazgeçerek Kuvayı Milliye yararına çalışmaya ikna eder. Beraberce Çerkez Ethem’in kardeşi Tevfik Bey’in çetesine katılırlar . Çerkez Ethem ve kardeşleri milli mücadelede en büyük rollerden birini üstlenmiş ve gerek düşman işgallerine gerekse ayaklanmalara karşı başarılar sağlamışlardır. Fakat şimdi düzenli ordu ve İsmet Paşa’nın emri altına girmek söz konusu olunca Çerkez Ethem ve kardeşleri zıt bir tavır takınarak Kuvva’ya ve Ankara’ya karşı isyan bayrağı açmıştır.Hoca ise bu yolun yanlış olduğuna inanır ve onları bu yoldan döndürmek için planlar kurar. Hoca’nın amacı Çerkez Ethem ve kardeşlerini Kuvva’ya karşı cephe almaktan vazgeçirmek olmasa bile olası bir isyan halinde güçlerini zayıflatmaktır. Bu sırada Hoca Salih’i haber edinmek için Akşehir’e yollar. Akşehir’de ise Hoca öldü bilinmektedir. Oysa Hoca hayattadır ve yeni kimliği “Küçük Ağa” ile kuvva yararına çalışmaktadır. Hoca’nın Kuvva yararına çalıştığı haberi Salih tarafından Akşehir’de sadece Kuvvacı olan birkaç kişiye duyurulur ve memnuniyet yaratır. Başta Kuvayı Milliye hareketine büyük hizmet vermiş Doktor olmak üzere Kuvvacılar Hoca’nın kendi saflarına katılışından büyük haz duyarlar. İstanbullu Hoca, Çerkez Ethem’in İsmet Paşa hizmetine girmemek için yapacağı en büyük saldırı olan Kütahya saldırısında ona bir oyun oynayarak başarısızlığını sağlar ve Kuvayı Milliye’ye en büyük hizmetini vermiş olur. Ethem ise Yunanlılara sığınacaktır. Hoca ise bütün bu ihtiras ve gücü elinde bulundurma tutkusuna kapılan insanlardan nefret etmektedir. Artık savaş alanından başka bir cephede de mücadele verilmektedir. İktidar çekişmeleri büyük tehdit haline gelmiştir. Hoca bunu acıyla fark eder. Ankara ise Hoca’nın başarılarından haberdardır ve kendisini Ankara’ya davet eder. Daveti kabul eden Hoca Ankara’nın durumunu yakından görür ve cephede savaşmanın, bu iktidar kavgasında yanlış düşünenlere ve hainlere verilecek savaştan daha kolay olduğunu düşünür. Fevzi Paşa Hoca’ya yakınlık gösterir. Hoca bütün bu kişiliklerin önemini daha iyi anlamaktadır. Memleket zafere doğru gitmektedir ve bu noktada Ankara ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne büyük iş düşmektedir. Bu sırada Küçük Ağa yani İstanbullu Hoca Ankara'da kendisini Akşehir'den tanıyan ve bir zamanlar zıt fikirleri yüzünden tartıştığı Kuvvacı Doktor ile buluşur.Doktor böyle saygıdeğer birinin kendi saflarına katılışından duyduğu mutluluğu Hoca’ya söyler ve asıl kimliğini bilenin sadece kendisi olduğunu, kendisi dışındakilerin onu Küçük Ağa diye tanıdıklarını anlatır. Hoca ise artık özlediği eşi ve çocuğunun özlemiyle yanmaktadır. Küçük Ağa Fevzi Paşa ile birlikte Akşehir’e gelir ve burada da tanınmadığını ve Küçük Ağa olarak bilindiğini görür. Eşi ve çocuğu hakkında bilgi alır ve çocuğunu bulur fakat eşinin durumu kötüdür. Eşine geldiğini haber verir lakin kadın ölmek üzeredir ve oğlunu Hoca’ya emanet ettiğini söylemekle kalır ve günler sonra da ölür. Hoca daha sonra tekrar Ankara’ya döner ve mücadeleye devam eder. 3. Eserin Ana Fikri: Milli Mücadele, Küçük Ağa ve Salih ve Doktor gibi yüzlercesinin üstün başarıları ve fedakarlıklarıyla kazanılmıştır ve tarihin en büyük ve ders alınması gereken olaylarından biridir. 4. Eserdeki Olaylar ve Şahıslar: Küçük Ağa: Kurtuluş mücadelesinde büyük hizmetler vermiş binlerce kişiden biridir. İlk zamanlarda Osmanlı hükümetinin yanında küçük Ağa daha sonra Kuvayı Milliye kuvvetlerine katılarak Türk vatanı uğruna birçok fedakârlıklarda bulunmuştur.Çolak Salih: Birinci Dünya Savaşı’nda savaşıp sağ kolunu kaybedip daha sonra kendi haline çekilen birisidir. Kendisi Rum arkadaşı “Niko” ile yaptığı arkadaşlıktan dolayı toplumdan dışlanmıştır. Salih’ in hayatının anlamını Kurtuluş mücadelesi ile tekrar kazanmıştır.Çerkez Ethem: İlk başlarda vatan ve millet için yeri tutulmaz hizmetler vermiş, cephede büyük başarılar göstermiş birisidir, fakat düzenli orduya geçme kararı alındığında tamamen zıt fikirler benimsemiş ve Türk milletine karşı zararlı bir çete reisi olmuştur. Kendisi Yunan saflarına katılmıştır ama düzenli Türk ordusu tarafından yenilmiştir. Doktor Haydar Bey: Birinci Dünya Savaşı’nda yüzbaşı rütbesiyle görev yapmış ve milli mücadele yıllarında Kuvayı Milliye ‘ ye büyük hizmetler vermiş bir askerdir.Ali Emmi: Ali Emmi, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra işgallere karşı dayanamayıp kurtuluşu Kuvayı Milliye’de gören ve çok büyük fedakarlıklarda bulunan bir vatandaştır. 5. Eser Hakkındaki Şahsi Görüşler: Tarık BUĞRA, türk toplumun verdiği en büyük milli mücadele örneği olan Bağımsızlık ve Kurtuluş Savaşı’nı En gerçek biçimiyle anlatmıştır. Dönemin zorlukları, şartları ve kişilerin fedekarlıkları abartısız biçimiyle anlatılmıştır. Dil, halk dilidir. Anlatım sadedir. Anlatım akıcıdır. Çevre ise çoğunlukla Akşehir ve civarı olmakla beraber Milli Mücadelenin anlatısı olması dolayısıyla hemen hemen bütün Türkiye’dir. Olayların büyük bir kısmı Akşehir’de başlayarak civar şehirlerde devam eder. Eser her Türk gencine ve Türkçe bilen herkese tavsiye edilebilir. 6. Yazar Hakkında Bilgiler: Tarık Buğra, 2 Eylül 1918 tarihinde Akşehir'de doğdu. İlk ve ortaokulu Akşehir'de okudu. İstanbul Lisesi'nin yatılı kısmında okurken bu lisenin yatılı kısmının kapatılması üzerine kaydını Konya Lisesi'ne aldırdı ve liseyi burada bitirdi. (1936) . Lise yıllarında Tarık Nazım müstear ismiyle hikâye ve şiirler yazmaya başlayan Tarık Buğra, İstanbul Üniversitesi Tıp ve Hukuk fakültelerinde bir süre okuduktan sonra kaydolduğu Edebiyat Fakültesi Türk Dili Edebiyatı Bölümü'nün son sınıfından ayrıldı. Askerlik hizmetinden sonra Şişli Terakki Lisesi'nde muallim muavini olarak işe başladı. Cumhuriyet gazetesinin açtığı yarışmada Oğlumuz adlı hikâyesiyle bin liralık büyük ödüle layık görüldüğü ilan edildi. (1948). Ancak, Tarık Buğra'ya bu para yerine altın bir kalem ödül olarak verildi. Aynı yarışmada Doğan Nadi'nin bölük komutanı birinci ilan edildi ve bu zatın hikayeci olarak adına ikinci bir kez daha rastlanılamadı. Yine de bu ödül neticesinde aldığı yoğun iş teklifleriyle basın hayatına atılma konusunda cesareti artan Tarık Buğra, Akşehir'e dönerek Nasrettin Hoca gazetesini çıkardı (26 Temmuz 1949-28 Haziran 1952). Milliyet gazetesi, Vatan, Yeni İstanbul gazetesi (1952- 1956), Yol Dergisi (1968) ve Tercüman gazetesinde (1970-1976) sanat sayfaları düzenledi, fıkralar yazdı, yazı işleri müdürlüğü yaptı. Hisar dergisi ve Türkiye gazetesinde de yazan Tarık Buğra, 26 Şubat 1994 tarihinde İstanbul'da öldü. ESERLERİ:Denemeleri:Yarın Diye Bir Şey Yoktur, İki Uykunun ArasındaRomanları: Siyah Kehribar,Küçük Ağa, Küçük Ağa Ankara’da, İbiş’in Rüyası, Firavun İmanı, Dönemeçte, Gençliğim Eyvah, Yağmur Beklerken, Yalnızlar, Osmancık.
Yunus Emre - Şöyle Garip Bencileyin
Pazar, 04 Ağustos 2019
Acep şu yerde varm'olaŞöyle garip bencileyinBağrı başlı gözü yaşlıŞöyle garip bencileyin Gezdim urum ile şamıYukarı illeri kamuÇok istedim bulamadımŞöyle garip bencileyin Kimseler garip olmasınHasret oduna yanmasınHocam kimseler duymasınŞöyle garip bencileyin Söyler dilim ağlar gözümGariplere göynür özümMeğer ki gökte yıldızımŞöyle garip bencileyin Nice bu dert ile yanamEcel ere bir gün ölemMeğer ki sinimde bulamŞöyle garip bencileyin Bir garip ölmüş diyelerÜç günden sonra duyalarSoğuk su ile yuyalarŞöyle garip bencileyin Hey Emre'm Yunus biçareBulunmaz derdine çareVar imdi gez şardan şaraŞöyle garip bencileyin
Pazar, 04 Ağustos 2019
Acep şu yerde varm'olaŞöyle garip bencileyinBağrı başlı gözü yaşlıŞöyle garip bencileyin Gezdim urum ile şamıYukarı illeri kamuÇok istedim bulamadımŞöyle garip bencileyin Kimseler garip olmasınHasret oduna yanmasınHocam kimseler duymasınŞöyle garip bencileyin Söyler dilim ağlar gözümGariplere göynür özümMeğer ki gökte yıldızımŞöyle garip bencileyin Nice bu dert ile yanamEcel ere bir gün ölemMeğer ki sinimde bulamŞöyle garip bencileyin Bir garip ölmüş diyelerÜç günden sonra duyalarSoğuk su ile yuyalarŞöyle garip bencileyin Hey Emre'm Yunus biçareBulunmaz derdine çareVar imdi gez şardan şaraŞöyle garip bencileyin
Өтен Ахмет. Желтоқсан ызғары
Perşembe, 08 Ağustos 2019
(Екi бөлiмдi қайғылы драма) Ойынға қатысушылар: Асау — жас жiгiт, кейiн жасы 50 –лерде, атақты шахтер.Бәтжан — оның жұбайы.Әсем – олардың қызы, студент.Айша – Асау iштей ұнатқан жас қыз, кейiн егде әйел.Безроднов Емельян Ненашевич – Қазақстанға күнкөрiс iздеп келген жетiмек, кейiн шахта директоры.Сымбат Котбариш – шахтада учаске бастық.Иман — шахтер.Хатшы қыз МилиционерВагондағы майкiшең жолаушыРадиодан диктор сөзіҚайсарДауыстар Бiрiншi бөлiм 1 – көрiнiс Өндiрiстi қаланың басты көшесi. Сахнаның сол жағында екi қабатты еңселi үй. Мұнда обком орналасқан. Кеңсе алдында қолын алға созған тас Ленин. Сахнаның оң жақ шетiнде шахтер монументi. Бiрi қазақ, бiрi орыс – екi шахтер. Қазақ көмiрдiң бiр кесегiн жоғары ышқына көтерсе, орыс бүкiл жер асты байлығын бiр қолымен басып, бiр қолымен қазақ көтерген көмiр кесегiн демеп қана тұр. Әрiректен, Египет пирамидасы сияқтанып шахта терриконы көрiнедi. Қаланың шетiн ала қос шектi темiр жол кең дала төсiне қарай созылып кетiп жатыр. Қыс. Үйдiң төбелерiн, Ленин ескерткiшi мен шахтер монументiн қар басқан. Қала сұрықсыз, жүдеу.Асау шахтердiң пәтерi. Бәтжан үйде жалғыз. Ымырт жамыла бастаған кез. Бәтжан күйбеңдеп жүрiп шам жағады. Өзi әлденеге елегiзулi. Радионы қосады. Орыстың әлдебiр революциялық әуенiнiң соңы аяқталып, диктор даусы естiледi.Диктор. (Үнтаспа) Кеш жарық, құрметтi радио тыңдаушылар. Облыстық партия комитетiнен келiп түскен мына бiр төтенше хабарға құлақ түрiңiздер… Кеше Алматы қаласында бой көрсеткен қазақ ұлтшыл жастарының желiгi Қарағандыға да жетiп, бүгiн кейбiр оқу орындарында тәртiп бұзушылық орын алды. Бұзақы жастардың бiр тобы обком алдына жиналып, ұлтшылдық талаптар қоюға әрекеттендi. Бiздiң советтiк әдiл қоғамда мұндай басбұзарлыққа орын жоқ. Тыныш, тату елдiң шырқын алған нашақор экстремистер бiздiң әдiл заңымызбен қатал жазасын алатын болады…Бәтжан (жақтырмай). Өй, не деп кеттi мынау… Жазасы несi? Не бүлдiрiптi сонша, сотқа тартылардай?Асау келедi.Асау. Бәтiш – ау, үйде кiсi бар ма, екi кештiң арасында кiммен сөйлесiп жатырсың?Бәтжан (қасына келiп, сырт киiмiн шешуге көмектесiп). Радио ғой, қайдағыны айтып, оттап…Асау. Осы күнгi казитiң, радиоң, телевизорың сөйлей беретiн болды ғой, беттерiмен лағып… Домбырам не дейдi, мен не деймiннiң керi, баяғы…Бәтжан (Күйеуiнiң сырт киiмiн қолына алып жатып). Туһ, ища – ай, қаудырап мұз боп қатып қалыпсың ғой. Асау. Қатпағанда қайтейiн. Биылғы желтоқсанның түрi жаман. Желi ысқырып, аязы азынап бет қарататын емес. Оның үстiне автобусы құрғыр да көп тостырды, кешiгiп…Бәтжан. Баяғы тас шайнар қуатты шағым деп жүрмiсiң әлi?.. Жылы тоныңды ки дедiм…Асау. Қайдан бiлейiн, мына күннiң аяқ астынан нiлдей бұзылып, қақшиып қатып қаларын… Әсемтай әлi келмеген бе?Бәтжан. Өзiңе ұқсаған пысық қызың кешеден берi жоқ…Асау. Ондай… сырт қонып қалатын өнерi бар ма едi қызымыздың?Бәтжан. Жо-оқ, бiрiншi рет.Асау. Телефон соқпады ма, қайда жүргенiн айтпады ма?Бәтжан. Хабарласқан жоқ… Дүние болса мынау, астан – кестен… Қайсарға ерiп кетпесе деп қорқам. Сол бiрдеңеге ұрындырмаса апарып…Асау. Апыр – ай, ә… Сен айтқанда нанбаушы ем… Араларында бiр жақындық бар дегенге…Бәтжан. Не, бiрдеңе бiлдiң бе?Асау. Обком алдына барған бұзақы топтың iшiнде болған дей ме… Қазақстан Ресейдiң құлы емес, терезесi тең ел деп айқайлаған дей ме… Бәтжан. Құдай – ай, қасында бiздiң жалғызымыз Әсем де болып жүрмегей…Асау. Қайсардың тәртiп бұзғаны жайындағы әңгiме шахтаға да жеткен бiлем…Бәтжан. Әсем ше, Әсем болып па қасында?Асау. Ол жағын бiлмедiм… Ал Қайсар кешеден берi жұмыста жоқ…Бәтжан. Айттым ғой мен саған, қақсадым ғой ескертiп… Ал сен болсаң, «ағалы – қарындастай емес пе, терiс ойлауға қалай дәтiң барады» деп бет бақтырмадың…Асау. Қайдан бiлейiн, өз туған баламдай болып кеткен соң… Жә, қорыққанға қос көрiнедi деп, қираған – бүлiнген ештеңесі жоқ. Дүрлiгер де басылар…Асау жуынатын бөлмеге кiрiп кетедi. Бәтжан жорнал үстелiне шай жасайды. Жуынып, үстiне халат киген Асау дастархан басына келiп отырады. Осы кезде үйге Әсем кiрiп келедi.Бәтжан (Жақтырмай). Артыңнан біреу қуды ма, бұл не жүрiсiң арсың – күрсiң?..Асау (қуанып). Ой, алтыным, бармысың? Бiрдеңеге ұрынып қалмай сау жүрсең болар, әйтеуiр… Әңгiме кейiн. Әуелi шай iшiп алайық. Күн суық, тоңып қалған шығарсың…Әсем (өзiмен өзi сөйлескендей ашулана бұрқылдап). Империяның қансорғыштары… Жұдырығым жуан дейдi ғой… Әлсiз, момын елдi мәңгi – бақи құлдықта, қорлықта ұстап отырамын дейдi ғой… Жерiмiздi, суымызды алды… Өз үйiмiзде өзiмiздi сүмiрейтiп босағаға шығарып тастады. Бәтжан (аңырып, Асауға қарап). Өй, мына сенiң ерке қызың не деп тұр — әй?..Асау. Алтыным – ау, жастық балалықпен яғыңды терiс басып жүрген жоқсың ба, құрып қалғыр сайқал саясатта нең бар едi?.. Саясатпен айналысамын деп, мүйiзiм қарағайдай дейтiн талай аталарың жасына жетпей жер боп кеткен. Үкiмет пен партия бәрiн көрiп, бiлiп отыр. Көсемдер өздерiне еншiлеп алған саясатты өлсе бөлiспес ешкiммен. Қайтесiң әуейiленiп. Босқа жазым болып кетерсiң…Бұл екi ортада Әсем шағын сөмкеге киiм- кешек толтырып — ап кетуге ыңғайланады.Бәтжан. Оу, шайыңды да iшпестен… Азынап тұрған мына суық түннің iшiнде қайда бармақсың?Әсем. Сыртта Қайсар күтiп қалды.Асау. Қайдағы Қайсар, қай Қайсарды айтасың?Әсем. Неше Қайсарымыз бар едi… Өзiмiздiң.Бәтжан (өзгерiп). Күнде келiп жүрген үйi, бiздi нағып аяқ астынан тосырқай қалды ол немең?Асау. Өзiмiздiң Қайсар болса, шайға шақырмадың ба, қызым –ау, тоңып қалатын болды ғой.Әсем. Ол ендi бөтен, бәрiңе де бөтен. Сендерге бәлесi жұғады. Сондықтан…Бәтжан (сөзiн бөлiп, ашулы). Бiреудiң жанын бiреу алып қалмайды, қызым, ақылға кел.Әсем. Ақылдан тойсақ, бiздiң қазақтың басына ендiгi қарағайдай боп мүйiз шығар едi.Асау (Бәтжанға бұйырып). Жә, жолына тұрма баланың, жiбер! Барсын…Әсем (әкесiне ризалықпен). Көке, бiз Қайсар екеумiз милицияның бақылауына түстiк. Ұстап, қамап қоюлары мүмкiн.Асау. Қашып, тығылып жүрсiңдер ме?Әсем. Иә, көке. Қала сыртындағы ауылдардың бiрiнде жасырына тұрмақпыз.Асау. Әңгiменiң қызуы басылғанша бiрер күн бой тасалай тұрғандарың дұрыс та шығар. Жасырынатын жерлерiң сенiмдi ғой, әйтеуiр? Әсем. Адалдыққа серттескен жан достарымыз. Бәтжан. Ойбай – ау, сонша не бүлдiрiп, ненi қираттыңдар мынадай қыстың көзi қырауда қашып – пысып жүретiндей?Әсем. Бiз де iргелi елмiз, намысты халықпыз деп даусымызды шығардық. Соны үлкен қылмысқа жорып жатыр.Бәтжан. Ойбай- ай, ойбай, ендi қайтейiн. Арыстан айға шауып мерт болыпты деген. Барша жұрттың қамын жейтiндей, сен кiм едiң, қызым –ау. Ондайға күн – түн ұйықтамай ой ойлайтын көсемдерiң бар едi ғой… Жер астынан жiк шықты, екi құлағы тiк шықты деп, бұл қай мiнезiң, ерлiгiң?! Жоқ, ешқайда бармайсың. Жiбермеймiн. (Алдын кесiп). Шахтаның қара жұмысынан басқа ештеңе көрмеген, өзiңнен көп төмен қайдағы бiр қарабайырдың соңына еремiн деп, мезгiлiнен бұрын үзгелi жүрмiсiң желкеңдi, қызым – ау?Әсем. Апа, маған бола шала бүлiнбеуiңдi өтiнем. Үйiң басыңда, шалың қасыңда, өзiңдi социалистiк қоғамның ақсүйегiмiн деп ойла да жүре бер. (Кетедi.)Асау креслоға барып түнере ойланып отырып қалады. Не iстерiн бiлмей дағдарған Бәтжан да олай-бұлай жүре түсiп, басқа түк таппағандай радионы iске қосады. Радио бiраз қырылдап тұрып, сөйлеп кетеді.Радио (үнтаспа). Қазақтар шетiнен мансапқор, шенқұмар. Жеңiлдiң астымен, ауырдың үстiмен жүруге дағдыланған жалқау халық. Процентке шаққанда олардың өндiрiстегi ара салмағы болмашы ғана…Бәтжан. Не болып кеттi мына дүние?! (Ашулана барып, радионы сөндiрiп тастайды.) Күндiз — түнi еститiнiң қазақ жаман, қазақ жаман… Қазақ жаман дегеннен басқа әңгiме қалмаған ба бұл дүниеде?! Қайда қойшы, қайда малшы болса – бәрi қазақ. Немене, олар бақыттан шекелерi жылтырап жетiсiп жүр ме екен…Асау. Апырау десейшi, осы жерде алғаш көмiр қазып, Қарағандыны қалқайтқан қазақ емей, кiм едi?.. Қарағанды отызыншы жылдары аштықтан қырылып қалған қазақ сүйегiнiң үстiнде тұрған жоқ па, әрбірден соң…Бәтжан. Жүрегiм сезедi, мұның арты жақсы емес. Өмiр бойы жиған – терген абырой – беделден жұрдай болып жүрмесең… Бiр әрекет жасамай, әкесi –ау, қамсыз отырып қалғаның жарамас.Асау. Кiмдi арашала дейсiң сонда сен маған?Бәтжан. Қызыңды… Қызыңды арашалау арқылы өзiңдi.Асау. Бала, баланың iсi шала деген, ұрысар да қояр. Бәтжан. Қайдам – ау, осы өкiметтi орнатқандардың көбiнiң моласы түгiл, сүйегiнiң қайда жатқаны белгiсiз. Қорқамын. Жалғыз қойы бар сорлы шаруаға екi жарым қой терiсi салық салған, он екi жастағы әлi ақыл толмаған баланы соттауға заң шығарған сұрқия — сұмпайы мемлекет… Қайбiр жұмсарып, мейiрiмдi бола қалды дейсiң…Асау. Бәйбiше, қорыққанға қос көрiнер деген. Ел аман. Жұрт тыныш. Бiреудiң мекен – жай, жер – суына таласып жатқан қазақ жоқ. Сарыуайымыңды тоқтат, сарнай бермей… Демалайық.Бәтжан. Әкесi – ау, жаңа ғана радиодан не естiдiң, құлақ қоймадың ба?Асау. Ой, осы күнi не көп, данышпан көп. Кiм не оттайды деп отырсам бәрiн тыңдап.Бәтжан. Жоқ, жалтарма өйтiп. Қазақты процентке шаққаны орнын көрсеткенi… Жүздiң онысың, азсың, әлсiзсiң дегенi. Жер иесi, ел иесiмiн деген есек дәмеңдi қой, үнiңдi өшiр, деп жатқан жоқ па?Асау. Мен қарапайым шахтермiн. Саясаткер емеспiн. Бәтжан. Шахтерсың. Бiрақ қатардағы көптiң бiрi емессiң. Депутатсың. Лауреатсың. Үкiмет адамысың. Басқаға болмаса да өз басың мен отбасыңды қорғауға қарымың жететiн шығар…Асау. Қайдағы жоқты қайдан шығарасың осы сен?Бәтжан. Қызың Әсем әлгiнде не деп кеттi, тыңдамадың ба?Асау. Айттым ғой… Көп болса ұрысар, тәртiпке шақырар…Бәтжан. Милицияның қармағына бiр iлiнген адамның одан құтылғанын қайдан көрдiң, кiмнен естiдiң? Менiң байқауымда, бiздiң қызды желiктiрiп жүрген әлгi Қайсар… Оның несi кетедi. Әке жоқ. Шешенiң өз күнi өзiмен. Жастарды бұзып, араға iрiткi салып жүргендердi «экстремистер» деп жатқан жоқ па бөрiнiң көтiнше шуылдап. Мен бiлсем, Қайсар — экстремист… Сол үйретпесе, оқу мен сабақтан басқа ойы жоқ, Әсем әлi бала емес пе?..Асау (кенет). Қысқарт тiлiңдi!.. Болды. Демалдыр кiсiнi… (Бәтжан қорғалақтап, үнсiз басқа бөлмеге өтiп кетедi. Оңаша қалған Асау креслоға жайғаса түсiп, ойға шомады. Үнтаспа.) О, бар болғыр, бар болғыр…Арада бақандай отыз жыл өтiп, кәрiлiктен хабар жетсе де, әйелдiгi жеңiп, менi Айшадан қызғанғаны ма, әлде Қайсарды сонша қор санап, тiптi оны құрбандыққа шалуға болады деп есептегенi ме? О, несi – ей, бар болғырдың… (Ақырын жымияды. Ойына жастық шағы елестейдi.) 2 – көрiніс Шымылдық алды. Авансцена. Бой жете бастаған балауса қыз екi иығы бүлкiлдеп, ақырын қорс-қорс жылап тұр. Иығына кәстел қағатын ұзын сапты күрзi балға асынған Асау шығып, жылап тұрған қыздың қасына келедi.Асау. Біреу тиісті ме, неге жылайсың?Айша. Сөмкемдi тартып әкеттi…Асау. Кiм әкеттi, қайда ол өзi?Айша. Мынаның iшiнде. Шымылдық ашыла бередi. Вагон iшi, ығы – жығы адам. Асау Айшаны қолынан жетектеп алған. Бiреудiң аяғын басып кетiп, бiреудi қағып кетiп жүр. «Куда прешь!», «Вот нахал, мерзавец!» деген ашулы дауыстар естiледi. Iргеге таман тығыла түсiп, сирағы көстиiп бiреу жатыр. Асау оны иығынан шеңгелдей ұстап, жұлқи тартып, берi алып шығады. Ол — БезродновАйша. Менiң сөмкемдi тартып алған осы… Осы алған.Безроднов (сасқалақтап, қорқып). Қайдағы сөмке? Мен ештеңе бiлмеймiн… Алғам жоқ…Майкiшең жолаушы (Асауға). Эй, калбит, жайына қарап жатқан адамда не ақың бар? Жоғалт көзiңдi бұл жерден!Асау. Жайына қарап жүрген болса, не жыным бар кiсiге соқтығып… (Еңкейiп Безроднов жатқан жерден сөмке алып шығады.)Безроднов (жармасып). Өзiмдiкi тиiспе, бермеймiн! Айша (ол да сөмкеге жармасып). Жоқ, бұл менiкi, менен тартып алғансың…Асау (сөмке iшiнен кiтап, дәптер алып). Мынау не? (Отырғандарға көрсетiп). Көремiсiңдер? Қазақша жазылған сегiзiншi кластың оқулығы. Ал мынау диктант дәптер. Мұның да жазуы қазақша, мiнеки, мiне… Әлде мына жiгiт (Безродновты нұсқап) сегiзiншi класта қазақша оқиды деп ойлайсыңдар ма?Дауыстар: — Е, арамза ұры болды ғой.— Әй, бiздiң де бiрдеңемiздi қағып кетiп жүрмесiн.Майкелi жолаушы. Қараңдар. Қазiр мен оның мұрнынан бет жасаймын… (Түрегелiп, ентелей бастайды.)Айша. Ұрмаңызшы, ағатай, тимеңiзшi… Сөмкем табылды ғой. Мен кешiрдiм.Майкелi жолаушы. Сен кешiрсең, мен кешiрмедiм… (Ұмтыла бередi.)Асау. (Безродновты алдына салып). Давай, жүр бiзбен… (Олар вагоннан шығады. Пойыз жүрiп кете барады. Перрон басында үшеуi ғана қалған. Асау әлi де ашуы басылмаған күйi Безродновқа). Бiр жаным қалды, таяқ жемей аман құтылдым деп тұрсың – ау, ә? (Жұдырығын Емеляның аузына тақап). Мынадай ауыр жұдырықты көрiп пе едің бұрын?Айша. Тиiспешi… Аяп кеттiм өзiн… Асау. Екiншiгәрi өзiнен әлсiзге бүйтiп күш көрсетпеуi үшiн аздап төмпештеп алсам жөн едi. Әлде, қортық милиционер Қарпыққа ұстап берсем бе екен, ә?.. Әй, дала кең. Жол көп. Табаныңды жалтырат ендi бұл жерден! (Безроднов төмен қарап аяғымен жер шұқып, қозғалмайды.) Өй, мынаның кiндiгi бiзге байланып қалғандай ғой… Жарайды, онда кел, танысайық. Менiң атым Асаубек.Айша. Айша.Безроднов. Емельян Ненашевич Безроднов… Емеля десеңдер де өкпелемеймiн.Айша. Қарай гөр, iрiсiн…Асау. Тiптi керемет… Пугачевпiн десе де жарасқандай… Бiрақ Пугачевтан Безродновтар тарамағанда кiм тараушы едi… Шiренуiн кәпiрдiң… (Олар жарыса күледi,)Айша (Асауға). Сөмкем үшiн рахмет. Жақсылығыңызды ұмытпаймын, аға…Асау. Жылағаныңды көрiп, шыдамай кеттiм…Айша. Жүрегiңiз жылы, пейiлiңiз кең жақсы аға екенсiз…Асау. Түу, айналайын — ай, лебiзiң қандай майда едi өзiңнiң…Айша. Көрiскенше сау болыңыз, аға. Мен мұнда (жолдың сыртын нұсқап) мектеп – интернатта жатып оқимын. Тағы да көп – көп рахмет сiзге. (Кете бередi.)Асау. Өзiң шынында дұрыс қыз екенсiң. Әттең, әлi кiшкентайсың… Айша. (артына бұрыла берiп.) Қыз өспей ме екен, көкейдi теспей ме екен, ағасы… (Сыңғырлай күлiп, тез кетiп қалады. Асау мен Емеля оны бiраз жер көздерiмен ұзатып салады.)Асау (күрсiнiп алып, Емеляға қарап). Не, пойыздан қалып қойдым деп өкiнiп тұрсың ба?Емельян. Тойдан қалып бара жатқам жоқ. Әйтеуiр, бiр жетермiн.Асау. Бет алысың қай бағыт?Безроднов. Қарағанды… Шахтерларға ақшаны көп төлейдi дейдi ғой, рас па?Асау. Рас. Олар тамақты тек рестораннан ғана iшедi… Бiрақ ақша деп аузыңды апандай ғып ашпас бұрын, әуелi өзiң нешедесiң, соныңды айтшы?Безроднов. Он алтыдамын. Не, аз ба? Асау. Шахтаға жасың он сегiзге толмай алмайды. Оның үстiне жауын құрты сияқты шiлмиген пошымың… Безроднов. Сүйек болса, ет бiтедi… Өзiң ше, өзiң нешедесiң?Асау. О, мен сенен көп үлкенмiн. Он жетiге қарап тұрмын.Безроднов (мұңайып). Маған шынымен жұмыс бермей ме, жасың кiшi деп?Асау. Неге? Әуелi училищеде оқисың. Сосын…Безроднов. Оқығым келмейдi. Ақша тапқым келедi. Әркiмге бiр тәуелдi боп, кiсi бетiне қарап жалтақтаудан жалықтым.Асау. Дұрыс екен, құрдасым. Жөн… ( Емеляның қарны ашып, шөлдеп тұрғанын байқап). Әй, жүр, бiздiң үйге… Шөл басып, тамақ iшiп шық… Безроднов (қорқып кетiп). Ты что, нет. Не пойду. Мне умирать еще рано…Асау. Өй, дорақ что ли? Сенi өлтiргелi жатқан кiм бар? Тамақ iшiп, әлденiп алсын деп аяп тұрсам. Өзiң қояннан да жаман қорқақ екенсiң ғой… Жарайды, осы жерден ешқайда кетпей сәл күте тұр. Мен жүгiрiп барып, үйден айран мен нан әкеле қояиын. (Асау жүгiрiп кетедi.)Жолда тұрған жүк пойызы ысылдап – пысылдап қозғала бастайды.Безроднов. Интересно! Маған тамақ әкелмекшi… За что он должен меня кормить? Незнакомого? Чужого? Нет, здесь явно какой – то подвох есть… Может, достарымен келiп, (қимылымен көрсетiп) былай – былай тепкiлеп… (Жылжи берген жүк пойызының тепкiшiне қарғып мiнiп алады. Осы кезде дәм оралған түйiншегiн алып Асау да жеткен.)Асау (пойызбен қатарласа жүгiрiп). Емеля, Емеля! Неге асықтың?.. Жарайды, жолың болсын! Мә, ұста мынаны! (Дәм оралған түйiншектi лақтырады. Емельян оны қағып алады. Пойыз ұзап көрiнбей кетедi.)Перронда жалғыз қалған Асау қолына шойын балғасын алып, рельстiң босаған кастелдерiн тықылдатып қағып қойып жүр. Бiртүрлi енжар. Жұмыс iстегенiнен тұрғаны көп. Тағы да балғасының ұзын сабына сүйенiп ойлана тұрып қалады. (Үнтаспа). Ғайыптан келiп, кездейсоқ танысқан Емеля да кеттi әне Қарағандыға. Елiм алыс, салтым бөтен деп қысылып жүрген ол жоқ. Алдынан сағынып күткен нағашысына бара жатқандай алшаңдайды тiптi. Қарағанды… Қалың ел, қазандай қайнаған үлкен өндiрiс… Ал менiң түрiм мынау… шпалға кастел қағып, рельс сүйреп жүрмiн… Әрлi – берлi өтiп жатқан пойыздардан басқа қызығым да жоқ көретiн… Бар жастық өмiрiмдi өстiп айдалада жол жағалап жүрiп босқа өткiзем бе?… (Балғасымен кастел қағып, рельс жағалап ұзай бередi.) 3 – көрiнiс Темiр жол бекетi. Жолға дайындалып, сөмке көтерiп шыққан Асау бекет басындағы су алар шүмектi ағызып, алақанын тосып су iшiп жатыр. Қолында ақ қалайы бидон, Айша келедi. Айша. Аға, суыңыздан маған да қалдырыңыз. (Судан басын көтерген Асау қызды көрiп аңырып қалады.) Танымай қалдыңыз ба?Асау. Неге, таныдым… Әдемi боп өсiп кетiпсiң… Айша…Айша. Екi айдың iшiнде ме?Асау. Екi ай болған екен ғой танысқанымызға…Айша. Бүгiн, мiне, тура екi ай.Асау. Қайдан бiлдiң, күн санап жүрдiң бе?Айша. Иә, күн санап жүрдiм.Асау. Уақыт қалай жылдам, ә? Айша. Уақыттан қалыспай мен де тез өсiп жатырмын, ендеше.Асау. Рас, өсiпсiң… Содан берi қалай көрмегенбiз бiр – бiрiмiздi…Айша. Мен көрдiм… Ылғи да көрiп жүрдiм… Интернат төбесiне шығып- ап пойыздарға қараймын. Сiздi де көремiн. Күнде көремiн. Ұзын сапты балғаңызды сермеп-сермеп қалғанда, сағыммен ойнаған сиқыршы сияқтанып кетесiз.Асау. Өзiң аңғарымпаз екенсiң… Жаздыгүнi күн ашықта даладағы жалғыз адам алыстан қарағанда, расында, сағымға оранған сиқыршы сияқтанып көрiнедi… (Сасқалақтап). Ә, айтпақшы, су iшкiң келген екен ғой. (Шүмектен қос алақанына су толтырып ап, қыздың ернiне тосады. Балауса қыз сондай бiр әдемi еппен еңкейiп, жiгiт алақанынан су iшедi.)Айша (жымиып). Рахмет, аға… Сiздiң қолыңыздан тура бал iшкендей болдым. Асау. Алла разы болсын.Айша. Мен де разымын, аға… Қалғанын бидоныма құйып алайын, жарай ма? (Су құйып алып жатады.)Асау. Интернаттарыңда су жоқ па, немене?Айша. Бар. Бiрақ темiр бөшкеде тұрған соң тез қаңсып кетедi. Iшсең, жүрек айнытады.Асау. Ә-ә… Ал мен Қарағандыға кетпекпiн… Бiржола…Айша. Ұйден жиналып шыққан бетiңiз бе?Асау. Иә.Айша. Қарағанды үлкен қала ғой… Сiздi ең болмаса, бiр көрiп қалғаныма да, шүкiр… Жолыңыз болсын, аға… (Айша бидонын көтерiп ұзай бередi.)Асау. Айша! (Қыз тоқтап, артына мойын бұрады.) Оқуыңды жақсылап оқитын бол.. Ауылды сағынғанда iздеп келiп тұрармын. Жарай ма, Айша?! Айша жымыраңдап бiр күлiп ап, ақырын ұзай бередi. Кетiп бара жатып сырлы сазды әдемi бiр үзiк ән айтады. Асау ұйып тыңдап қалады. Сахна қараңғылана бередi. 4– көрiнiс Сахнаға жарық берiлгенде 1- шi көрiнiстегi қалып. Асау ойдан сергидi. Бәйбiшесiн iздеп, жан – жағына қарайды.Асау. Бәтжан? Қайдасың Бәтжан?Бәтжан (жапсарлас бөлмеден үрейлене шыға келiп). Апыр-ау, не болды? Жүрегiң қысып кеткен жоқ па? Дәрi керек пе?Асау. Кәстөмiмдi әкелшi.Бәтжан. Кәстөм?.. Қай кәстөм?.. Асау. Өй, анау… шылдырмақ – сылдырмақтар тағылғаны ше?…Бәтжан. Ә, сән – салтанатқа киетiн шахтер кәстөмiм десейшi… Адам-ау, түн iшiнде сәнденiп қайда бармақшысың?Асау. Айтқанды орындаудың орнына өстiп тергеп алмасаң болмай ма?Бәтжан. Жай сұрай салғаным ғой. Асау. Әкелшi бол, сөздi көбейтпей…Бәтжан (өзiмен — өзi сөйлескендей). Апыр –ау, мынаған не болған. Өзiнен басқада ауыз жоқтай сөйлетпейдi ғой кісінi… (Сөйлей жүрiп, Асаудың шахтер кәстөмiн алып келедi. Кәстөмнiң омырауы толған нешеме алуан орден, медальдар, белгiлер.) Осы ма сұрағаның?Асау. Бұрынырақ, ертеде өткен аталарымыз: «Күлдiр – күлдiр кiсiнетiп, күреңдi мiнер күн қайда?», деп армандаған екен. Бергiдегi Абай дана елге ақылшы, қамқор болады дейтiн билiк ұстағандардың ақылсыздығына налып: «Мәз болады болысың, арқадан ұлық қаққанға. Шелтiрейтiп орысың, шендi- шекпен таққанға» деп сынап – мiнеген екен… Бiздiкi соның қайсысына жатар екен… Әкелшi бермен. Өтектелген бе?Бәтжан. Ойпырмой, қашан үстiңе қылау жұқтырып ем?.. (Кәстөмдi киюге көмектеседi.) Түу, көрген сайын көзiм тоймайды. Өзiңе қалай жарасады, әкесi – ау. Адал еңбекпен тапқан марапатың. Қайда киемiн десең өз еркiң. Кiмнiң қандай шаруасы бар. Қызғаныштан iштерi күйгендер болса, тұз жаласын.Асау (жалданып). Дұрыс айтасың, Бәтжан. Бұл менiң жұрт көзiндегi сесiм ғой! Айбатым!.. Көрсiн. Жасқансын… Ерiксiз сыйлатамын. Сөзiмдi де тыңдатамын… (Сахна қараңғылана бередi. 5 – көрiнiс Шахта. Үстел жанында учаске бастық Сымбат әлдебiр қағазға шұқшия үңiлiп жатыр. Есiктен әуелi бас сығалатып, имене басып, iшке Иман кiредi.Иман. Сәлематсыз ба, Сымбатжан?.. Мен… Сергей-Сымбат. Что за чушь, казахбайский, «жан», «айналайын», «пәленшеке»… Отчеством бар емес пе?Иман. Кешiрiңiз, Сергей Котбариш.Сергей-Сымбат. Шаруаңды айт. Көмiр түсiртiп берейiн бе? Әлде, ақша – қаржы сұрайсың ба? Иман. Ой, рахмет, мың жасаңыз, Сергей Котбариш… Бiзде бәрi бар. Ештеңе керек емес, бiзде бәрi бар.Сергей-Сымбат. Ештеңе керек болмаса, чо ходишь бас қатырып?Иман. Ештеңе керек емес дегенде, қарын тоқ, киiм бүтiн дегенiм ғой. Бiрақ керек, өте керек.Сергей-Cымбат. Ну тогда не бубни, говори!Иман. Үй керек… Өте керек… Сергей Котбариш…Сергей-Сымбат. Квартира?.. Сколько лет ты у нас шахтером?Иман. Жиырма жыл болды.Сергей-Сымбат. Двадцать?! И до сих пор сенде квартира жоқ. Интересно…Иман. Бар, неге болмасын, бар.Сергей-Сымбат. Бар болса, үй керегiң не? Ты что, не в своем уме что ли?Иман. Бар болғанда, тозған үй… Списаниеге шығарылған… Баяғыда…Сергей-Сымбат. В городе таких домов многодан да көп.. Талайлар тұрып жатыр. Ты не один.Иман. Бiлем ғой.Сергей-Сымбат. Тогда какие претензии к нам?Иман. Бiздiң үй бiр жамбастап қисайып қалған… Жарығынан дала көрiнедi.Сергей-Сымбат. Слушай, мен немене саған, исполком, или обком что ли?Иман. Өй, олар… түк шешпейдi. Бәрiн шешетiн Емельян Ненашыпиш… Сымбатжан, кешiрiңiз, Сергей Котбариш, сiз Емельян Ненашыпишпен жақсысыз ғой. Сiз айтсаңыз, сөзiңiз өтедi ғой оған.Сергей-Сымбат. Үй кезегiнде тұрған шығарсың. Жди. Все ждут. Ты не один бездомный казах. Иман. Мен күтудейiн күтiп – ақ жүрмiн — ау… Он жыл болды күткенiме… Әйелiм, то есть жаман жеңгеңiз ғой, шыдамаған. Еркек емессің, сүмелек шiрiксiң деп үйден қуып жiбердi. Далада жатып, қаңғып өлетiн түрiм бар.Сергей-Сымбат (телефон қоңырауы соғылады, Сергей-Сымбат тұтқаны көтерiп). Слушаю, Емельян Ненашевич… Задержан? КГБ занимается? Надо же… Сделаем. Не беспокойтесь Емельян Ненашевич, сделаем… (Тұтқаны орнына iледi. Иманның бетiне сынай қарайды.) Сен… Кайсара не видел?Иман. Екi күн болды, жұмыста жоқ.Сергей-Сымбат. Вот, вот, возомнил себя национальным героем. Хотел развалить СССР! Представляешь?Иман. Не дейдi?! Екi – үш күннен берi Алматыдан бастап бүкiл елдi шулатып жатқан бұзықтардың iшiнде болған екен ғой ол да.Сергей-Сымбат. Казахстанды казах неге баскармайды… Вот их главный лозунг. Казах – мазах, что за чушь? Бизде уже давно национальность деген жок. Бизде единый советский народ!Иман. Иә, өлеңде де бар ғой. Қалай едi?.. Iм… «Тұрағым менiң, үй емес, көше емес. Түрағым менiң советтiк ұлы Одағым!» Сергей-Сымбат. Правильно. «Мой адрес не дом и не улица. Мой адрес Советский Союз»… Так что, Кайсарды придется уволить…Иман. Жақсы шахтер. Жұмысты қопарып тастайды.Сергей-Сымбат. Он замахнулся на святая святых… Коммунистический идеологияны аякка таптап, халыхтар достугына иритки салган.Иман. Қайсар бүкiл бассейнге әйгiлi шахтер, бiздiң бригадирiмiз Асаубек ағаның өз туған баласындай ғой.Сергей-Сымбат. Опять двадцать пять… «Ага», «ата», что за аксакализм…Иман. Беделдi адам… Асау келiспей қойса қайтемiз дегенiм ғой.Сергей-Сымбат. Слушай, саган уй керек пе?Иман. Ойбай-ау, неге керек болмасын, Сергей Котбариш. Айтып отырмын ғой, әйелiм үйден қуып жiбердi. Далада қалдым қаңғып…Сымбат. Тогда слушай. Биз демократия жасаймыз. Жиналыс ашамыз. Единогласно проголосуем и уволим. А там дальше пусть КГБ разбирается.Иман. Дауыс деген қол көтеру ме? Қол көтер деген жерде қашан қалыс қалдық, көтере саламыз. Ал Қайсар «Көттi қысқан бай болады» дегендi ұмытқан болса, өзiнен көрсiн.Сергей-Сымбат. Вот, молодец. Бир тутас совет халхын ишким де козгалта алмаган.Иман. Онда мен кеттiм, Сымбатжан, кешiрiңiз, Сергей Котбариш. Үйiм құлап, өзiм далада қаңғып қалғанымды Емельян Ненашыпышқа айтасыз ғой, а, Сергей Котбариш? Айтасыз ғой?Сергей-Сымбат. А ты не забыл как должен будешь голосовать? Иман. Өлсем ұмытам ба? Халық жауларына аяушылық жоқ! Мойын омыртқасын үзiп жiберемiз!! Жасасын Советтер Одағы! (Кетедi. Сахна қараңғыланады.) Бірінші бөлімнің соңы Екінші бөлім 1 – көрiнiс Шахта директорының қабылдау бөлмесi жанында парад кәстөмiн киген Асауға Иман қарсы ұшырасады. Әдейi байқамаған боп өтіп кетпек еді..Асау. Ау, Иман iнiм,тоқтай тұр… Амандық – саулық жоқ, қайда тартып барасың?Иман. А – а, Асеке, то есть, Асаубек Қасқырбаиш, сiз екенсiз ғой, сәламатсыз ба?Асау. Өй, «иш – иш» деп ысылдап – ысқырып, қайдағыны шығарып, аяқ астынан өзгерiп қалыпсың ғой тегi?Иман. Генералға ұқсап кеткенсiз бе, танымай жатырмын.Асау. Өй, құрғыр, қылжағыңа береке берсiн… Шахтер кәстөмiн кигенiмдi көргенiң осы бүгiн бе?..Иман. Шахтер кәстөмiн бәрiмiз де киемiз. Бiрақ бiздiкi сiздiкiндей сұсты, айбарлы емес.Асау. Ой, құрғыр, омырауымдағы мадақтарымды айтып түрсың ба?.. Бұйыртса, сен де аларсың.Иман. Е, ондайды маған кiм берiптi. Кiмiм бар қолдайтын?.. Басымда баспанам да жоқ дұрыс.Асау. Баспанадан жүдеп жүргенiң рас. Кезекте тұрсың ғой, бiр мәнiсi болар. Шыда азырақ, шыдай тұр.Иман. Осы сiздер, қазақтар, шыда, шыда дегеннен басқа не бiлесiздер өзi?Асау. Бәлi, қазақтар деп менсiнбейсiң ғой тiптi. Өзiң қазақ еместей.Иман. Осы бар ғой, шынымды айтсам, қазақ болып туғаныма қатты өкiнем. Салтының да, тiлiнiң де тап әкесiнiң аузын…Асау. Өй, қой, бұл жерде жалғыз емеспiз. Басқа да құлақ, бөтен көздер бар. Естiсе, ұят болар.Иман. Ұят? Қайдағы ұят? Қазақта ұят болса, жастары көшеге шығып айқайлап, коммунистiк партияға тiл тигiзе ме? Дүние жүзiндегi ең әдiл, ең мейiрiмдi мемлекет Советтер Одағының атына кiр келтiре ме? Қазақстанды қазақ басқарсын деген не сөз? Орыспен тереземiз тең болсын деген не сөз? Орыс жолы үлкен аға емес пе, ақылшымыз, қамқоршымыз, ұстазымыз емес пе?! Сол еңбегiн аяққа басып таптап, бетiмен кетiп, көшеге шығып шуылдаған экстремист бұзықтардың iшiнде сенiң… алақаныңа сап мәпелеп, болашақ күйеу балам болады, орныма бригадир болады деп жүрген Қайсарың да бар боп шықты. Асау. Өй, өй, ақырын. Сен шын солай деп ойлайсың ба? Қайсар сен ойлағандай жаман – ақ болсын, барша қазақтың не кiнәсi бар, сонша сөгетiндей?.. Ашуың ба, әлде қазақтан шыны жерiгенiң бе бұл?Иман. Жерiдiм! Қазақ болғым келмейдi!!. Қазақтан не жақсылық көрдiм? Жиырма жыл көр тышқандай қыбырлап жер астынан көмiр қазсам да әлi күнге баспанасыз сорлымын.Асау. Қой, саған бiрдеңенiң шалығы тиген шығар.Иман. Дұрыс айтасың, сендейлердiң ызасы әбден өтiп болды.Асау. Ау, мен саған не жаздым? Кезiнде кәсiпсiз, бiлiмсiз шеттеп қалған жамағайыным ғой деп, шахтаға орналастырып, қатарға қосқаным ба жазығым?..Иман. Қатарға қосқан болсаң, сен алған жақсы пәтердi мен неге алмаймын?.. Сен алған сан-сапалақ атақтардың ең болмаса бiреуi неге маған бұйырмайды?Асау. Айттым ғой, кезегiң келер деп… Шыдамыңды тауыса бермесейшi…Иман. Осы бар ғой, сендейлердiң ақылын тыңдай — тыңдай жалықтым. Жетер ендi менi үйреткенiң. Тыңдамаймын!Асау. Өй, қой, сонша неге бүлiндiң? Ата сақалың аузыңа түскенде саған ақыл үйреткелi тұрған мен жоқ…Ұйықтамағансың ғой. Бар, ана ескi жыртық үйiңе тезiрек жетiп, тынығып ал… (Кете бередi.)Иман (артынан айқайлап). Үй жоқ менде. Қатыным қуып жiберген. 2– көрiнiс Шахта директорының кабинетi. Безроднов Емельян Ненашевич шахтаның бас мамандарымен мәжiлiс өткiзiп жатыр. Үстерiне баса – көктеп Асау кiрiп келедi. Отырғандар таңданыс білдіріп үрпиiсе қалады. Безроднов (өтiрiк күлiп). О-о, кәрi тамыр, төрлет, төрлет. (Қарсы жүрiп, қол берiп амандасып). Однако, как ты великолепен в своих шахтерских регалиях. (Отырғандарға көз қысып). Не правда ли, товарищи?Дауыстар: — Да, внушает.— Смотрится, грозно.— Говорят, казахи очень падкие ко всяким наградам.— Да, это точно, имея награду, они могут жить припеваюче, не работая.Безроднов. Думаю, увидев тебя, сам Аблайхан умер бы от зависти. (Отырғандар жырқ – жырқ күледi.) Говорят, он был последним ханом степных аборигенов. Я прав?Асау. Болған. Болған. Ендi ондай хандық бiздiң халық үшiн арманға айналды ғой.Безроднов. Что, тоскуешь по – былому? Увы, как говорится, былое уже давно поросло былью. Зато қазiр мемлекет болдыңдар. Казахская Советская Социалистическая Республика! Звучит, а? Гербтерiң бар, туларың бар, гимндерiң бар. Что еще нужно, а?.. (Орындық ұсынып). Ладно, мына жерге отыра тұр. Мәжiлiс қазiр бiтедi.Асау (отырмай). Күтiп отыруға уақытым жоқ.Безроднов. Что? Пожар? Горит что – нибудь, что ли? (Қолымен белгi жасайды. Отырғандар жырқ – жырқ күлiп шығып кетедi.)Асау (өзiне — өзi). Бәлi, бұрын қалай аңғармағам, шахтаның бас мамандары iшiнде бiр де бiр қаракөз жоқ екен ғой. Ылғи орыс ағам… Жылда үйiр – үйiрiмен диплом алып жатқан қазақ инженерлерi қайда жүр екен, а… (Безродновқа қарап). Емеля, менiң бригадамдағы Қайсар деген жас шахтердi бiлетiн шығарсың? Безроднов. Шахта үлкен, адам көп. Маған өзiң сияқты бригадирлердi бiлсем де жетпей ме?Асау. Ұмытып қалғансың — ау, Емеля?. Есiңде ме, анау жылы Алматыда өткен кезектi жиналыстан келе жатып, пойызда бiр таныс әйелге жолыққаным?Безроднов. Асау, ты интересный человек, бесчисленные командировки, встречи. Разве обо всех помнишь.Асау. Уай, бiздiң қазiргi экономист Фирузамен танысатын сапарың ше?Безроднов. Вот ты какой злопамятный, мой друг. (Күледi.) Тогда, кажется, ты тоже был с женщиной. Или я не прав?Асау. Өй, лағып кеттiң, Емеля құрдас… Басқаша түсiндiрейiн… Баяғыда, бозбала кезiңде, бiздiң Қазақстанға күнкөрiс iздеп келе жатып, Қарабас стансасында бiр кiшкентай оқушы қыздың сөмкесiн тартып алдың емес пе? Iшiнде жейтiн бiрдеңе бар шығар деп ойлағансың ғой.Безроднов (түсi жаман бұзылып). Балалық – шалалық кiм басынан өтпеген… Ладно, говори, зачем пришел?Асау. Қайсарды жұмыстан шығаруға болмайды. Шығарсақ, сотталып кетедi.Безроднов. Оны менен несiн сұрайсың. Решайте сами… Кстати, сен оның не бүлдiргенiн бiлесiң бе?Асау. Обком алдына барған жастардың iшiнде болған дей ме… Басқа айыбы жоқ бiлем.Безроднов (ыза буып, ашуланып). Айыбы жоқ… Великую державу решили заколебать. Вон куда замахнулись… Говоришь, айыбы жоқ… Ты тоже хорош. «Бiздiң Қазақстан… Сен осында күнкөрiс iздеп келгенсiң…» Ладно, думаешь, что пошутил?.. Как бы не так. Жаль, другом считаешься. Иначе… А что касается Кайсара… Сейчас им занимается соответствующие органы…Асау. Қайсарды олардың қолына беруге болмайды. Кепiлдiкке алып, сақтап қалу керек. Әйтпесе құриды. Түсiнемiсiң, Емеля?Безроднов. Еще как түсiнемiн… Қиын iс. Айттым ғой, тиiстi орындар айналысып жатыр деп.Асау. Қиыны қиын. Бiрақ шыны керек, қаланы ұстап тұрған сенiң өндiрiсiң, мына тұрған сенсiң. Бұл қалада сенен үлкен өкiмет жоқ, Емеля!Безроднов. Не надо, ля – ля. Бiзде қазiр демократия… Дегенмен, байырғы ескi досымсың ғой, көңiлiң қатты қалмасын, құзыретімнің салмағын байқап көрейiн. (Селекторды қосады.)Сергей-Сымбат (селектордан). Слушаю, Емельян Ненашевич! Безроднов. Сергей, менде Асау отыр… Иә, сол жiгiттiң әңгiмесi…Бiз Асекең екеумiз баяғы бозбала күннен жақын жолдаспыз ғой. Бiлмеушi ме ең?.. Ладно, түсiнген шығарсың, шайнап салам ба аузыңа… (Байланысты үзедi. Асауға қарап, көлгiрси күлiп). Естiдiң ғой, Сергей Котбаричқа тапсырдым. Қалғанын өздерiң шешiңдер. (Асау кетедi.) Ақымақ! Империяның саясаты мен мiнезiнен хабары жоқ иiс алмас мақұлық. Пусть Сергей Котбарич вынесет приговор, от моего имени. Но без меня. (Жымсиып күледi. Секретарына). Менiң рұқсатымсыз неге кiргiздiң, а? Не қарап отырсың?! Заслуженным его сделал я. Понятно. Еще раз допустишь оплошность, вылетишь с треском, сука не до еб… Понятно!.. 3 – көрiнiс Сергей-Сымбаттың жұмыс орны. Асау келедi.Асау. Ой, айналайын, Сымбатжан, орныңнан табылғаның қандай жақсы болды. Шахта астына түсiп кетпедi ме деп қорқа соғып келiп ем.Сергей-Сымбат. Не надо «айналайын», Асаубек Қасқырбайч, не надо.Асау. Өй, «иш – иш» деп ысылдап не болған бәрiңе бүгiн?Сергей-Сымбат. Осы казахбайский салт маскара жасаган. Не, каусаган шал Конаев отыра берген керек пе? Ол не, Кащей Бессмертный что ли?… Колбин келдi, ну что? Молодой, энергичный. Ол Казахстанда социализм с человеческим лицом жасаган.Асау. Әй, шырағым, қолыңнан жетектеп жүрiп өсiрген мен едiм ғой сенi? Жетiм екен, жалғыз екен деп қамқорыма алдым. Түбiнде сенен жақсы инженер, бiлiктi өндiрiс басшысы шығар деп үмiттендiм. Қазақ болған соң, қаныма тартып…Мынау айтып отырғаның не сөз, шырағым?Сергей-Cымбат. Опять двадцать пять… «Шырағым»… Мени комсомол тарбиалаган. Партия жаткизган… Советская власть аюлап устаган, барлык условия жасаган.Асау. Ой, жарайды, болып – толып кеткен екенсiң… Мен шаруамен келдiм. Жаңа өзiңе айтты ғой, Емельян Ненашевич.Сергей-Сымбат. Улкен кисини орунсиз мазалап…Асау. Емеля сен үшiн үлкен кiсi шығар. Ал мен үшiн құрдасым, байырғы ескi досым, бiлiп қой.Сергей-Сымбат. «Служба – службой, дружба – дружбой», ким айткан? Хрущев Никита Сергеич. Дурус айткан. Асау. Өй, ол таздың қай оттағаны есте қалды дейсiң. Онан да басты мәселеге көш. Жиналысты қашан өткiземiз? Қайсарды кепiлдiкке алуымыз керек қой.Сергей-Сымбат. Мен саган курдастык, тамырластык жумус барысында журмейди дегенди айтып отурсам, сен тусунбейсин.Асау. Шырағым… жарайды, Сымбат Котбариш, сен Емеля екеумiз сияқты тiс қаққандардың арасына кiрiсе берiп қайтесiң. Түбiнде ұятына өзiң қаласың… Онан да Қайсардың басындағы қауiптi болдырмаудың жолын табайық.Сергей-Сымбат. Вопрос этот уже решен.Асау. Немене, жиналыс аштыңдар ма?Сергей-Сымбат. Провели?Асау. Бәрi тегiс жиналды ма?Сергей-Сымбат. Почти все.Асау. Иман да болды ма?Сергей-Сымбат. Конечно… Он и выступил с предложением, с клеймом «экстремист» уволить Кайсара с работы.Асау. Менсiз, бригадирсiз жиналысты қалай өткiзгенсiңдер?Сергей-Сымбат. Кворум есть, «семеро одного не ждут».Асау. Қайсар да өзiңдей қазақтың бір қара көзi едi ғой.Сергей-Сымбат. Сен не, әли түк тусинбеген что ли?..Таги айтам, вопрос уже решен..Асау. Оу, жаңа ғана шахта бастығы Безроднов саған сiлтеген жоқ па, бiрлесе отырып, ақылдасып шешiңдер деп?Сергей-Сымбат. У него нет времени для болтовни. Наверное, просто хотел скорее от тебя избавиться.Асау. Ай, шырағым, байқап сөйле тантымай!Сергей-Сымбат. Меники шындык айткан…Кстати, Емельян Ненашевич не сообщил тебе, что сеники кыз Асема тоже усталган… Видимо, аяган… Вы же ведь у нас все – таки почетным человеком считаетесь.Асау. Шырағым – ау, Қайсар да, Әсем де, сен де менiң баламсыңдар ғой. Сендер барда қазақ бар, ел бар, қазақ елiнiң болашағы бар деп жүрген жоқпыз ба? Әйтпесе, өмiр сүрiп керегi не? Онан да өлген жақсы едi ғой?Сергей-Сымбат. Я тебе не бала. Я не признаю национальность. Я не хочу быть казахом. Я Советский человек…Асау. Әй, аузыма құм құйдың – ау, тiрiдей жерге көмдiң – ау… Әй, шарасыздық – ай… Шығып кетедi. Шахта директоры кабинетiне жалғас дәлiздегi жалғыз жетiм орындыққа келiп отырады. Не iстерiн бiлмей дағдарғандай. Ойға шомып, өткеннiң бiр елесiн еске алады. 4 – көрiнiс Жолаушы вагонының iшi. Қалың адам. Рестораннан шыққан Асау мен Безроднов арадағы тар қуыстан сығылыса өтiп келе жатыр. Асау бұрышта бүкшиiп отырған мосқал әйелдiң аяғын басып кетедi. Ол Айша едi.Айша. Ойбай-ай, аяғым, өлтiрдi – ау мынау аюша қорбаңдап…Асау. Жеңгей, кешiрiңiз… Байқамай қалдым… (Екеуi бiр – бiрiне қарап қалады.)Айша. Асаубек,.. Асау, танымадың ба менi?.. Асау. Апырмау, сен… сен… Айша. Иә, шырамытып тұрған болсаң, сол… Сол баяғы Айшамын…Е, қайдан танисың. «Жеңгей» дейсiң, жасым сенен үлкен сияқты болып кеткен соң…Асау. Айша… Кешiр… Мына жердiң жарығы тым көмескi екен.Айша. Айтып тұрғаның сылтауың шығар. Онан да мен өзiм тым асқақ болып өсiп кеттiм десейшi… Бұлардың әңгiмесiне Безроднов таңырқай қарап тұрып қалған едi. Сүйткенше купеден ойнақтап Фируза шыға келiп,қолынан тартып Безродновты iшке кiргiзiп ала қояды.Асау. Әй, Емеля досым – ай, бетi жылтыраған ұрғашы көрсең, осы ғой тiрлiгiң, естен танасың… (Үнтаспа.) Айшаны ойлап, сағынып жүрген сол бiр күндерi мен одан хат алғам. ( Айша. Үнтаспа.) «Қыз баланың дәуренi қысқа болады деушi едi, рас па деймiн. Менi ұзатқалы жатыр. Жалғыз iлгек үмiтiм өзiңсiң, Асау. Егер тез келiп алып кетер болсаң, етегiңнен ұстауға дайынмын…». Училищеде оқып жүрген кезiм ғой. Қол қысқа. Не iстесем екен деп, Емеля досыма жүгiнейiн ақыл сұрап. «Сен немене, ақымақсың ба?» деп, ол өзiмдi мазақ қылсын… Содан берi Айшаны көрмеген ем. Уақыт зәлiм бiлдiрмей жүрiп адамды қалай өзгертедi десеңшi. Дүние жалған деген осы екен ғой. (Айшаға). Неге жүдеусiң? Бiр жерiң ауырмай ма?Айша. Ауырсам, немене, емдеп алайын деп пе ең?Асау. Жай, әшейiн сұрай салғаным ғой…Айша. Затым салпы етек әйелмiн, жүдеу болмасам, құда түсейiн деп пе ең, о несi?..Асау. Ендi көптен көрiспеген соң… Арада қаншама заманалар өттi…Айша. Ұл – қызы аралас тоғыз баланың анасымын. Түр — ажары, күш – қуаты балаға кететiн әйел жазғаннан не сұрайсың сен…Асау. О-о, Құдай берген екен де өздерiңе… Айша. Шүкiр… Ал сенде ше? Бiздей емес, баланы қалай асыраймын деп қиналмайсың, қауқарлысың…Асау. Жалғыз… қыз бала… Оның өзiн мойнымызға бұршақ салып жүрiп кештеу көрдiк…Айша. Шахтер ақшаны көп тапқанмен, жарты өмiрi жер астында, жарты өмiрi ұйқымен өтедi деушi едi, рас болды ғой. Әйелiңе жөндеп қарай алмағансың ғой?Асау. Қайдам, ол жағынан әйелдi ренжiткен жерiм жоқ секiлдi. Тек өзi аурушаңдау болып…Айша. Төсекте белi қайыспаған әйел, бала табуға келгенде, тесiк жатыр болып шықты десейшi…Асау. Қайтерсiң ендi, Алланың басқа жазғаны да… Бiздей емес, әйтеуiр өздерiң қатты қимылдапсыңдар… Шалың табыскер шығар?Айша. Шал қайтпас сапарына аттанған… Сиыршы болатын. Жұрттан озбасақ та, көштен қалмайтынбыз. Әлгi бруцеллез дей ме, сиырдан жұққан дейдi, содан кеттi марқұм.Асау. Алла артының қайырын берсiн.Айша. Рахмет ниетiңе…Бұл да болса Алланың бүйрығы шығар сенi кездестiрген…Абырой – атағыңды сыртыңнан естiп жатамыз… Ал ендi балаларым iшiнде менiң ойлайтыным сүт кенжем Қайсарым. Осы балам қала көрсе, тiршiлiктiң кең өрiсiне шықса деп армандаушы ем. Он бiр жылдығын бiтiрген.Асау. Шахтер болуға жараса…Айша. Қайдам әйтеуiр, трактордың дөңгелегi ме, әр түрлi темiр – терсек көтерiп өз — өзiнен жұлқынады да жатады, қашан көрсең.Асау. Онысы жақсы екен. Келсiн. Әуелi бiрер ай оқытып алармыз.Айша. Мейлiң. «Етi сенiкi, сүйегi менiкi» дегендей, адам болатын жолға салып берсең болды да. Еңбегiң Құдайдан қайтар.Асау. О, не дегенiң. Бiр – бiрiмiзге ықылас – пейiлiмiздi, еңбегiмiздi бұлдайтын адамдармыз ба бiз екеумiз… Мойындағы көп парыздың аз да болса бiреуiн өтеген болар ем. (Айша жымиып риза көңiлiн бiлдiредi. Асау онымен ақырын қоштасып вагонның келесi басына қарай жылжиды. Купе есiгiн тартады, жабық тұр.) Бәлi, аңқау басым- ай. Юра досым жалғыз емес. Қасында Фируза.. Үрiп ауызға салғандай татар келiншек. Қазақтың, татардың, башқұрттың сұлу қыз – келiншегi десе, өзiнiң орысына қарамайды, өлiп түседi. Мұндайға келгенде алдына жан салмайтын нағыз саппастың өзi… Мана екеуi перронда кездейсоқ танысқан. Фируза қалалық оқу бөлiмiнде есепшi екен. Безродновты сырттай жақсы бiлетiн көрiнедi. Қайсысының қандай есеп құрғаны бiр Құдайға ғана мәлiм. Әйтеуiр, бiр – бiрiне табанда тас кенеше жабысқан да қалған… (Вагон қабырғасындағы аспалы шайтан орындыққа отырады.) Бұл да өмiрдiң өзiнше бiр заңдылығы болар… Дос үшiн кейде осындай көр азапқа да шыдай тұруыңа тура келедi… Қалғи бастайды. Вагондағы басқа жолаушылар да, iшiнде Айша да бар, көмескi жарықта жүздерi болар – болмас жылтырай бұлдырап, қалғып кеткен бәрi де. Радиодан ақырын сыңсып «Ахау, арман» әнi — «Жамандар жақсымын деп айқайлайды» орындалады… Купе есiгi ашылып, Фируза алды- артына қарамастан шыға жөнеледi. Безроднов мәз бола кұлiп, Асаудың қасына келедi.Безроднов. Өзiнiң тiптi кеткiсi жоқ, асықтыруға тура келдi… Ал бiрақ талай кереметтi көрiп ем, соның iшiнде мына пәлең секстiң майын iшкен бе деп қалдым.Асау. Атан түйеге бергiсiз тұлғаң бар. Жаншылып қалмады ма байғұс деп аяп жүрсем…Безроднов. Қайдағы… Менiкi жай жалқаудың iсi болды. Кеудеме атша мiнiп — ап, көрсетпеген өнерi жоқ. (Юра қарқылдап күледi. Асау ақырын жымияды да қояды.) Сен де туысқаныңды тауып, бiр жасап қалдың – ау деймiн. Тетяң болар?Асау. Жоқ, тағдыр қоспаған ғашығым.Безроднов. Ладно, не бреши.Асау. Оны сен де бiлесiң… Айша ғой.Безроднов. Тоқтай тұр, тоқтай тұр… А- а… Сен оған үйленбек те болдың бiлем.Асау. Алла жазбады ғой.Безроднов. Оқасы жоқ. Үйленгенiңде мылжасы шығып, қолыңда кемпiр болып отырады екен. Ал сен, ого – го, әлi де қызға барар халдесiң.Асау. Балалары көп екен. Жолдасы марқұм болып кетiптi. Көрген тауқымет азабы бiр басына жетерлiк жан ғой, оған не айып?.. Қайсар деген кенже ұлымды қасыңа ал, адам ғып баулы дейдi.Безроднов. Несi бар, келсiн. Шахтада жұмыс жетедi… (Жартылай iшiлген арақ шишасын алып.) Давай, мынаны бөлiп iшейiк, ұйқы ашылсын… Асау iшкi ой елесiнен сергидi. Өзiне — өзi келгендей.Асау. «Күшiк асырап, ит еттiм, ол балтырымды қанатты»… Жарықтық, Абай – ай… Айтылмаған асыл сөз сенен қалған ба… Әсiлi, анасының жатырында жатып қағынған жалғыз Сымбат па?… Иман ше?.. Мен оны да бiр кезде қолынан жетектеп әкеп шахта жұмысына үйреттiм ғой… Менiң өзiм ше? Әкем Жантөре қайтыс болғанда, кiшi апам Жамал маңдайын қара тасқа соғып, аһ ұрып жалғыз қалған-ды. Мен оны жалғызсырамасын деп жаныма қамқорыма алып, мейiрiм көрсетпедiм бе?..Бiздiң үйге келген сайын Бәтжанның кiрпiдей жиырылған қабағынан жасқанып, iшкенi iрiң, жегенi желiм бола берген соң, ақыры жат бауыр боп суып кеттi… Осы бертiнде көз жұмды, жарықтық. Бiзден көңiлi әбден қалғаны сондай, хабарын кеш естiп, қабiрiне бiр уыс топырақ салуға да жарамадым… Партия айтса да, қатын айтса да көнгiш, боркемiк мiскiн болып кеткенбiз ғой… Бiр кезде пенде басында болса бiр-ақ рет болатын ұлы сезiм – махаббатымнан оп-оңай айрылғаным сияқты өзiме ең ет жақын туыстарымнан арамыздың алшақтап кетуi осындай жан баққан алдамшы түсiнiк – түйсiктiң кесiрi шығар. Апырмау, қазаққа тән ұлттық ар – ождан, обал – сауапты қай жерде, кiмге тонатып алғанбыз? Тоналып имансызданып кеткенiмiздi қалай байқамағанбыз?.. Я, я, солай, атымыз қазақ болғанмен затымыз басқа болып кетiптi. Ес жинасақ, кәне, түзеле алсақ, кәне… Жә, жә, Асау, өзiң асыраған күшiгiң Сымбат Көтбариш қапты екен деп, сонша неге жасисың?.. Безродновқа сiлтеп, әдейi өзi ойластырған қитұрқысы шығар? Қой, онан да айнымас кәрi достың алдынан тағы бiр өт… Өтейін… 5 – көрiнiс Асау директордың қабылдау бөлмесiне келедi. Секретарь қыз кес – кестеп жолын бөгейдi.Асау. Емельян Ненашевиш өзiнде болар?Секретарь. Жоқ.Асау. Әлгiнде ғана отыр едi ғой.Секретарь. Әлгiнде отырса, қазiр жоқ. (Бiр тарақ қағаз ұсынады.)Асау. Бұны не iсте дейсiң маған?Секретарь. Қолыңызды қойыңыз. Асау. Не үшiн? Не қағаз өзi?Секретарь. Бұйрық! Пенсияға шығарылды, жұмыстан босатылды деген бұйрық. Асау (үнтаспа). Е, бастық хатшысын жылда өзгертедi және кiлең азиаттардан таңдайды дейтiн жұрт сөзi тегiн болмады ғой… Мәлiм болды. Жылтыраған бетi мен ыстық құшағынан басқа түгi жоқ осындай сорлыларды есiгiнiң аузында үргiзiп қойып, қаласа бiр мезгiл төсегi етiп, өмiрдегi әлсiздерге жасар өктемдiгiнiң бiр қаруына айналдырып алған екен ғой. Мәлiм болды…Секретарь. Қолыңызды тезiрек қойыңыз. Уақытым жоқ, әр сөздi ежiктеп шайнап берiп тұратын… (Асау қағазға қолын қойып, үн – түнсiз шығып жүре бередi. Бiртүрлi мәңгiрiп қалғандай. Шахтер монументi жанына келедi. Жаңа көргендей ойлана қарайды.)Асау. Бұрын қалай аңғармағам, бәтiр – ау. «Iшкенге мәз, жегенге тоқ» парықсыздықпен көз алдымда түрғанды танымай, естiгендi ұқпай, ештеңеге мән берместен соқыр кеуделенiп жүре берiппiн ғой… Тұрыстарын қарашы мыналардың. Бар байлықтан қазаққа бұйырғаны – бiр уыс шөкiм. Бар болғаны бiр уыс шөкiм… Қиқым… Мен Безродновтың өзiме деген адал достығына Құдайдай сенген ем. Ал ол басыма мынадай қиын – қыстау iс түскенде сүйенiш бола алмайтынын көрсеттi, терiс айналды. Айнала берiп, жанды өзегiме бойлатып қанжар салды. Себебi, ол менi өзiне тең санамайды екен… (Көше бойлап жүрiп келедi.) Есiктен кiрiп төр менiкi дегенi ме?.. Олай болса, көрейiн мен сенiң әуселеңдi! Төрелiгiн партия айтсын! (Обкомға кiрмек болады, милиционер тоқтатады.) Милиционер. Омыраулап, ентелеп қайда барасыз?Асау. Қайда емес, Бiрiншiге! Бiрiншiнiң өзiне!!Милиционер. Аты – жөнiңiз? Асау. Асау Қасқырбаев.Милиционер (әлдебiр қағазына қарап). Кездесуге шақырылғандардың iшiнде мұндай фамилия жоқ. Оның үстiне бүгiнгі күн арызқойларды қабылдайтын күн емес.Асау. Шырағым, сен өзi менi кiм деп тұрсың?!. Мен Асау Қасқырбаевпын! Социалистiк Еңбек Ерiмiн! Мемлекеттiк сыйлықтың лауреатымын! Депутатпын!!! Бүкiл Советтер Одағы бiлгенде, көзiңдi шел басты ма, сен нағып танымай тұрсың мені, а?!Милиционер. Не надо пугать меня своими погремушками! Я нахожусь на посту. Я делаю то, что мне велено… Уходите прочь!.. (Асау ақырын Ленин ескерткiшiне қарай жүредi.)Асау. Осы жасымның iшiнде Совет халқы дегендi жиi айтсам да, қазақ халқы дегенге көңiл тоқтатпай келген екем. Иә, бәсе, қазақ халқы дегеніміз кiм?.. Ол, сiрә, мына мен шығармын… Иә, менмiн! Менмін! Мен қазақ халқымын… Ендеше, бұл қалай?.. Осы уақытқа дейiн өзiмдi iрi, дүр санап жүрдiм. Омырауыма сылдырлатып орден таққанға, депутат сайлап қоқитып жиналыс төріне шығарғанға жас баладай малданып мәз болдым. О-о, сорым, басымда еркiндiк бар, сөзiмде құн бар деп жүргенiм құр босқа мардымсу екен ғой… Мен, лауреат, депутат деген дардай атақтары бар мына мен, жазықсыз жапа шегіп жатқан бейкүнә балаларыма араша түсе алмай осыншалық шарасыз пұшайман халде түскен болсам, тап қазір басына мендей күн туған басқа қай қазақтың айдарынан жел ескендей… Бұ жарық дүниенiң жалғанында сорлы қазаққа күштiнiң ығын есiп, жайылып жастық, иiлiп төсек болғаннан басқа жол қалмағаны ма шынымен?..Қасынан КГБ- ның қара машинасы өтiп бара жатады. Машинаның алақандай терезесiнен Қайсар мен Әсемнiң жүздерi көрiнедi. Олар мұны, бұл оларды байқайды.Әсем. Көке! Жаным көке, қош!.. Көке…Қайсар. Аға, ағатай, жүнжiмеңiз! Алдан арайлап атып жарық таң келедi. Қажымаңыз!! Асау (ұмтыла түсiп). Құлындарым… Құлындарым… Жазықсыздарым… Ағарып атқан аппақ таңдай кiршiксiз уыздарым… Арашаға жарамадым мен… Кешiрiңдер… кешiрiңдер менi… Тұлыпқа мөңiреген сиырдай алданып келген сорлы әкелерiңдi… (Машина өтiп кетедi. Асау Ленин ескерткiшiнiң қасына келедi.) Тұрсың ба?.. Немене, басыңа қарға тышып кеткен бе? Жылағанбысың, бетiң ит жалағандай екен… Иә, сен де бақытсызсың… Мен де бақытсызбын… Бiрақ… менiң саған қарағанда жағдайым тәуiрлеу… Әлде қайда тәуiр! (Омырауындағы орден, медальдарын бытырлата сыпырып алып, ескерткiштiң аяғының астына лақтырады.) Мә, ал өзiң! Басыңа шайнап жақ! Осы шылдырмақ — сылдырмақтарды да әдейi аярлықпен ойлап таптыңдар ғой, адамдар арасында күндестiк қызғаныш туғызып, iрiткi салу үшiн. Бiрiн – бiрiне айтақтап қойып, ортадан төрелiк құрып, оп – оңай билеп — төстеу үшiн. Әйтпесе, менiң басқа шахтердан қай жерiм артық? Мен қазған көмiрдi олар да қазды… Солай, Ленин жолдас, «тiрiлердiң тiрiсi» деп көптiрткенмен, сен ендi бұдан былай тiршiлiк ағымын бiр кезде өзiң өлшеп – пiшкен қалабыңда сақтап тұра алмайсың… Сендер орнатқан қапастардың есік, терезесі қиратылады, қабырғасы сөгіледі. Қайсар ұлым, Әсем қызым арайлап жаңа таң атып, жарқырап жаңа күн шығады деді… Жастарымыз оянған екен ғой. Намыстарын қайраған екен ғой. Иә, Ленин жолдас, солай, бұдан былай тiршiлiк ағымын бiр кезде өзiң өлшеп – пiшкен қалабыңда сақтап тұра алмайсың сен… «Тірілердің тірісі» деп қанша дабырайтқанмен демің жоқ, құлатса пәрша-пәршаң шығып күл боп қирап қалатын құр жансыз қара тассың. Ал менің, шүкiр, кеудемде жаным бар ғой, намысым бар ғой, мен адаммын ғой… Адаммын! Кезегін күткен қазақпын!! Мен қазақпын!!! Ендігі кезек менікі! Соңы Өтен Ахмет «Қасым» порталы
Perşembe, 08 Ağustos 2019
(Екi бөлiмдi қайғылы драма) Ойынға қатысушылар: Асау — жас жiгiт, кейiн жасы 50 –лерде, атақты шахтер.Бәтжан — оның жұбайы.Әсем – олардың қызы, студент.Айша – Асау iштей ұнатқан жас қыз, кейiн егде әйел.Безроднов Емельян Ненашевич – Қазақстанға күнкөрiс iздеп келген жетiмек, кейiн шахта директоры.Сымбат Котбариш – шахтада учаске бастық.Иман — шахтер.Хатшы қыз МилиционерВагондағы майкiшең жолаушыРадиодан диктор сөзіҚайсарДауыстар Бiрiншi бөлiм 1 – көрiнiс Өндiрiстi қаланың басты көшесi. Сахнаның сол жағында екi қабатты еңселi үй. Мұнда обком орналасқан. Кеңсе алдында қолын алға созған тас Ленин. Сахнаның оң жақ шетiнде шахтер монументi. Бiрi қазақ, бiрi орыс – екi шахтер. Қазақ көмiрдiң бiр кесегiн жоғары ышқына көтерсе, орыс бүкiл жер асты байлығын бiр қолымен басып, бiр қолымен қазақ көтерген көмiр кесегiн демеп қана тұр. Әрiректен, Египет пирамидасы сияқтанып шахта терриконы көрiнедi. Қаланың шетiн ала қос шектi темiр жол кең дала төсiне қарай созылып кетiп жатыр. Қыс. Үйдiң төбелерiн, Ленин ескерткiшi мен шахтер монументiн қар басқан. Қала сұрықсыз, жүдеу.Асау шахтердiң пәтерi. Бәтжан үйде жалғыз. Ымырт жамыла бастаған кез. Бәтжан күйбеңдеп жүрiп шам жағады. Өзi әлденеге елегiзулi. Радионы қосады. Орыстың әлдебiр революциялық әуенiнiң соңы аяқталып, диктор даусы естiледi.Диктор. (Үнтаспа) Кеш жарық, құрметтi радио тыңдаушылар. Облыстық партия комитетiнен келiп түскен мына бiр төтенше хабарға құлақ түрiңiздер… Кеше Алматы қаласында бой көрсеткен қазақ ұлтшыл жастарының желiгi Қарағандыға да жетiп, бүгiн кейбiр оқу орындарында тәртiп бұзушылық орын алды. Бұзақы жастардың бiр тобы обком алдына жиналып, ұлтшылдық талаптар қоюға әрекеттендi. Бiздiң советтiк әдiл қоғамда мұндай басбұзарлыққа орын жоқ. Тыныш, тату елдiң шырқын алған нашақор экстремистер бiздiң әдiл заңымызбен қатал жазасын алатын болады…Бәтжан (жақтырмай). Өй, не деп кеттi мынау… Жазасы несi? Не бүлдiрiптi сонша, сотқа тартылардай?Асау келедi.Асау. Бәтiш – ау, үйде кiсi бар ма, екi кештiң арасында кiммен сөйлесiп жатырсың?Бәтжан (қасына келiп, сырт киiмiн шешуге көмектесiп). Радио ғой, қайдағыны айтып, оттап…Асау. Осы күнгi казитiң, радиоң, телевизорың сөйлей беретiн болды ғой, беттерiмен лағып… Домбырам не дейдi, мен не деймiннiң керi, баяғы…Бәтжан (Күйеуiнiң сырт киiмiн қолына алып жатып). Туһ, ища – ай, қаудырап мұз боп қатып қалыпсың ғой. Асау. Қатпағанда қайтейiн. Биылғы желтоқсанның түрi жаман. Желi ысқырып, аязы азынап бет қарататын емес. Оның үстiне автобусы құрғыр да көп тостырды, кешiгiп…Бәтжан. Баяғы тас шайнар қуатты шағым деп жүрмiсiң әлi?.. Жылы тоныңды ки дедiм…Асау. Қайдан бiлейiн, мына күннiң аяқ астынан нiлдей бұзылып, қақшиып қатып қаларын… Әсемтай әлi келмеген бе?Бәтжан. Өзiңе ұқсаған пысық қызың кешеден берi жоқ…Асау. Ондай… сырт қонып қалатын өнерi бар ма едi қызымыздың?Бәтжан. Жо-оқ, бiрiншi рет.Асау. Телефон соқпады ма, қайда жүргенiн айтпады ма?Бәтжан. Хабарласқан жоқ… Дүние болса мынау, астан – кестен… Қайсарға ерiп кетпесе деп қорқам. Сол бiрдеңеге ұрындырмаса апарып…Асау. Апыр – ай, ә… Сен айтқанда нанбаушы ем… Араларында бiр жақындық бар дегенге…Бәтжан. Не, бiрдеңе бiлдiң бе?Асау. Обком алдына барған бұзақы топтың iшiнде болған дей ме… Қазақстан Ресейдiң құлы емес, терезесi тең ел деп айқайлаған дей ме… Бәтжан. Құдай – ай, қасында бiздiң жалғызымыз Әсем де болып жүрмегей…Асау. Қайсардың тәртiп бұзғаны жайындағы әңгiме шахтаға да жеткен бiлем…Бәтжан. Әсем ше, Әсем болып па қасында?Асау. Ол жағын бiлмедiм… Ал Қайсар кешеден берi жұмыста жоқ…Бәтжан. Айттым ғой мен саған, қақсадым ғой ескертiп… Ал сен болсаң, «ағалы – қарындастай емес пе, терiс ойлауға қалай дәтiң барады» деп бет бақтырмадың…Асау. Қайдан бiлейiн, өз туған баламдай болып кеткен соң… Жә, қорыққанға қос көрiнедi деп, қираған – бүлiнген ештеңесі жоқ. Дүрлiгер де басылар…Асау жуынатын бөлмеге кiрiп кетедi. Бәтжан жорнал үстелiне шай жасайды. Жуынып, үстiне халат киген Асау дастархан басына келiп отырады. Осы кезде үйге Әсем кiрiп келедi.Бәтжан (Жақтырмай). Артыңнан біреу қуды ма, бұл не жүрiсiң арсың – күрсiң?..Асау (қуанып). Ой, алтыным, бармысың? Бiрдеңеге ұрынып қалмай сау жүрсең болар, әйтеуiр… Әңгiме кейiн. Әуелi шай iшiп алайық. Күн суық, тоңып қалған шығарсың…Әсем (өзiмен өзi сөйлескендей ашулана бұрқылдап). Империяның қансорғыштары… Жұдырығым жуан дейдi ғой… Әлсiз, момын елдi мәңгi – бақи құлдықта, қорлықта ұстап отырамын дейдi ғой… Жерiмiздi, суымызды алды… Өз үйiмiзде өзiмiздi сүмiрейтiп босағаға шығарып тастады. Бәтжан (аңырып, Асауға қарап). Өй, мына сенiң ерке қызың не деп тұр — әй?..Асау. Алтыным – ау, жастық балалықпен яғыңды терiс басып жүрген жоқсың ба, құрып қалғыр сайқал саясатта нең бар едi?.. Саясатпен айналысамын деп, мүйiзiм қарағайдай дейтiн талай аталарың жасына жетпей жер боп кеткен. Үкiмет пен партия бәрiн көрiп, бiлiп отыр. Көсемдер өздерiне еншiлеп алған саясатты өлсе бөлiспес ешкiммен. Қайтесiң әуейiленiп. Босқа жазым болып кетерсiң…Бұл екi ортада Әсем шағын сөмкеге киiм- кешек толтырып — ап кетуге ыңғайланады.Бәтжан. Оу, шайыңды да iшпестен… Азынап тұрған мына суық түннің iшiнде қайда бармақсың?Әсем. Сыртта Қайсар күтiп қалды.Асау. Қайдағы Қайсар, қай Қайсарды айтасың?Әсем. Неше Қайсарымыз бар едi… Өзiмiздiң.Бәтжан (өзгерiп). Күнде келiп жүрген үйi, бiздi нағып аяқ астынан тосырқай қалды ол немең?Асау. Өзiмiздiң Қайсар болса, шайға шақырмадың ба, қызым –ау, тоңып қалатын болды ғой.Әсем. Ол ендi бөтен, бәрiңе де бөтен. Сендерге бәлесi жұғады. Сондықтан…Бәтжан (сөзiн бөлiп, ашулы). Бiреудiң жанын бiреу алып қалмайды, қызым, ақылға кел.Әсем. Ақылдан тойсақ, бiздiң қазақтың басына ендiгi қарағайдай боп мүйiз шығар едi.Асау (Бәтжанға бұйырып). Жә, жолына тұрма баланың, жiбер! Барсын…Әсем (әкесiне ризалықпен). Көке, бiз Қайсар екеумiз милицияның бақылауына түстiк. Ұстап, қамап қоюлары мүмкiн.Асау. Қашып, тығылып жүрсiңдер ме?Әсем. Иә, көке. Қала сыртындағы ауылдардың бiрiнде жасырына тұрмақпыз.Асау. Әңгiменiң қызуы басылғанша бiрер күн бой тасалай тұрғандарың дұрыс та шығар. Жасырынатын жерлерiң сенiмдi ғой, әйтеуiр? Әсем. Адалдыққа серттескен жан достарымыз. Бәтжан. Ойбай – ау, сонша не бүлдiрiп, ненi қираттыңдар мынадай қыстың көзi қырауда қашып – пысып жүретiндей?Әсем. Бiз де iргелi елмiз, намысты халықпыз деп даусымызды шығардық. Соны үлкен қылмысқа жорып жатыр.Бәтжан. Ойбай- ай, ойбай, ендi қайтейiн. Арыстан айға шауып мерт болыпты деген. Барша жұрттың қамын жейтiндей, сен кiм едiң, қызым –ау. Ондайға күн – түн ұйықтамай ой ойлайтын көсемдерiң бар едi ғой… Жер астынан жiк шықты, екi құлағы тiк шықты деп, бұл қай мiнезiң, ерлiгiң?! Жоқ, ешқайда бармайсың. Жiбермеймiн. (Алдын кесiп). Шахтаның қара жұмысынан басқа ештеңе көрмеген, өзiңнен көп төмен қайдағы бiр қарабайырдың соңына еремiн деп, мезгiлiнен бұрын үзгелi жүрмiсiң желкеңдi, қызым – ау?Әсем. Апа, маған бола шала бүлiнбеуiңдi өтiнем. Үйiң басыңда, шалың қасыңда, өзiңдi социалистiк қоғамның ақсүйегiмiн деп ойла да жүре бер. (Кетедi.)Асау креслоға барып түнере ойланып отырып қалады. Не iстерiн бiлмей дағдарған Бәтжан да олай-бұлай жүре түсiп, басқа түк таппағандай радионы iске қосады. Радио бiраз қырылдап тұрып, сөйлеп кетеді.Радио (үнтаспа). Қазақтар шетiнен мансапқор, шенқұмар. Жеңiлдiң астымен, ауырдың үстiмен жүруге дағдыланған жалқау халық. Процентке шаққанда олардың өндiрiстегi ара салмағы болмашы ғана…Бәтжан. Не болып кеттi мына дүние?! (Ашулана барып, радионы сөндiрiп тастайды.) Күндiз — түнi еститiнiң қазақ жаман, қазақ жаман… Қазақ жаман дегеннен басқа әңгiме қалмаған ба бұл дүниеде?! Қайда қойшы, қайда малшы болса – бәрi қазақ. Немене, олар бақыттан шекелерi жылтырап жетiсiп жүр ме екен…Асау. Апырау десейшi, осы жерде алғаш көмiр қазып, Қарағандыны қалқайтқан қазақ емей, кiм едi?.. Қарағанды отызыншы жылдары аштықтан қырылып қалған қазақ сүйегiнiң үстiнде тұрған жоқ па, әрбірден соң…Бәтжан. Жүрегiм сезедi, мұның арты жақсы емес. Өмiр бойы жиған – терген абырой – беделден жұрдай болып жүрмесең… Бiр әрекет жасамай, әкесi –ау, қамсыз отырып қалғаның жарамас.Асау. Кiмдi арашала дейсiң сонда сен маған?Бәтжан. Қызыңды… Қызыңды арашалау арқылы өзiңдi.Асау. Бала, баланың iсi шала деген, ұрысар да қояр. Бәтжан. Қайдам – ау, осы өкiметтi орнатқандардың көбiнiң моласы түгiл, сүйегiнiң қайда жатқаны белгiсiз. Қорқамын. Жалғыз қойы бар сорлы шаруаға екi жарым қой терiсi салық салған, он екi жастағы әлi ақыл толмаған баланы соттауға заң шығарған сұрқия — сұмпайы мемлекет… Қайбiр жұмсарып, мейiрiмдi бола қалды дейсiң…Асау. Бәйбiше, қорыққанға қос көрiнер деген. Ел аман. Жұрт тыныш. Бiреудiң мекен – жай, жер – суына таласып жатқан қазақ жоқ. Сарыуайымыңды тоқтат, сарнай бермей… Демалайық.Бәтжан. Әкесi – ау, жаңа ғана радиодан не естiдiң, құлақ қоймадың ба?Асау. Ой, осы күнi не көп, данышпан көп. Кiм не оттайды деп отырсам бәрiн тыңдап.Бәтжан. Жоқ, жалтарма өйтiп. Қазақты процентке шаққаны орнын көрсеткенi… Жүздiң онысың, азсың, әлсiзсiң дегенi. Жер иесi, ел иесiмiн деген есек дәмеңдi қой, үнiңдi өшiр, деп жатқан жоқ па?Асау. Мен қарапайым шахтермiн. Саясаткер емеспiн. Бәтжан. Шахтерсың. Бiрақ қатардағы көптiң бiрi емессiң. Депутатсың. Лауреатсың. Үкiмет адамысың. Басқаға болмаса да өз басың мен отбасыңды қорғауға қарымың жететiн шығар…Асау. Қайдағы жоқты қайдан шығарасың осы сен?Бәтжан. Қызың Әсем әлгiнде не деп кеттi, тыңдамадың ба?Асау. Айттым ғой… Көп болса ұрысар, тәртiпке шақырар…Бәтжан. Милицияның қармағына бiр iлiнген адамның одан құтылғанын қайдан көрдiң, кiмнен естiдiң? Менiң байқауымда, бiздiң қызды желiктiрiп жүрген әлгi Қайсар… Оның несi кетедi. Әке жоқ. Шешенiң өз күнi өзiмен. Жастарды бұзып, араға iрiткi салып жүргендердi «экстремистер» деп жатқан жоқ па бөрiнiң көтiнше шуылдап. Мен бiлсем, Қайсар — экстремист… Сол үйретпесе, оқу мен сабақтан басқа ойы жоқ, Әсем әлi бала емес пе?..Асау (кенет). Қысқарт тiлiңдi!.. Болды. Демалдыр кiсiнi… (Бәтжан қорғалақтап, үнсiз басқа бөлмеге өтiп кетедi. Оңаша қалған Асау креслоға жайғаса түсiп, ойға шомады. Үнтаспа.) О, бар болғыр, бар болғыр…Арада бақандай отыз жыл өтiп, кәрiлiктен хабар жетсе де, әйелдiгi жеңiп, менi Айшадан қызғанғаны ма, әлде Қайсарды сонша қор санап, тiптi оны құрбандыққа шалуға болады деп есептегенi ме? О, несi – ей, бар болғырдың… (Ақырын жымияды. Ойына жастық шағы елестейдi.) 2 – көрiніс Шымылдық алды. Авансцена. Бой жете бастаған балауса қыз екi иығы бүлкiлдеп, ақырын қорс-қорс жылап тұр. Иығына кәстел қағатын ұзын сапты күрзi балға асынған Асау шығып, жылап тұрған қыздың қасына келедi.Асау. Біреу тиісті ме, неге жылайсың?Айша. Сөмкемдi тартып әкеттi…Асау. Кiм әкеттi, қайда ол өзi?Айша. Мынаның iшiнде. Шымылдық ашыла бередi. Вагон iшi, ығы – жығы адам. Асау Айшаны қолынан жетектеп алған. Бiреудiң аяғын басып кетiп, бiреудi қағып кетiп жүр. «Куда прешь!», «Вот нахал, мерзавец!» деген ашулы дауыстар естiледi. Iргеге таман тығыла түсiп, сирағы көстиiп бiреу жатыр. Асау оны иығынан шеңгелдей ұстап, жұлқи тартып, берi алып шығады. Ол — БезродновАйша. Менiң сөмкемдi тартып алған осы… Осы алған.Безроднов (сасқалақтап, қорқып). Қайдағы сөмке? Мен ештеңе бiлмеймiн… Алғам жоқ…Майкiшең жолаушы (Асауға). Эй, калбит, жайына қарап жатқан адамда не ақың бар? Жоғалт көзiңдi бұл жерден!Асау. Жайына қарап жүрген болса, не жыным бар кiсiге соқтығып… (Еңкейiп Безроднов жатқан жерден сөмке алып шығады.)Безроднов (жармасып). Өзiмдiкi тиiспе, бермеймiн! Айша (ол да сөмкеге жармасып). Жоқ, бұл менiкi, менен тартып алғансың…Асау (сөмке iшiнен кiтап, дәптер алып). Мынау не? (Отырғандарға көрсетiп). Көремiсiңдер? Қазақша жазылған сегiзiншi кластың оқулығы. Ал мынау диктант дәптер. Мұның да жазуы қазақша, мiнеки, мiне… Әлде мына жiгiт (Безродновты нұсқап) сегiзiншi класта қазақша оқиды деп ойлайсыңдар ма?Дауыстар: — Е, арамза ұры болды ғой.— Әй, бiздiң де бiрдеңемiздi қағып кетiп жүрмесiн.Майкелi жолаушы. Қараңдар. Қазiр мен оның мұрнынан бет жасаймын… (Түрегелiп, ентелей бастайды.)Айша. Ұрмаңызшы, ағатай, тимеңiзшi… Сөмкем табылды ғой. Мен кешiрдiм.Майкелi жолаушы. Сен кешiрсең, мен кешiрмедiм… (Ұмтыла бередi.)Асау. (Безродновты алдына салып). Давай, жүр бiзбен… (Олар вагоннан шығады. Пойыз жүрiп кете барады. Перрон басында үшеуi ғана қалған. Асау әлi де ашуы басылмаған күйi Безродновқа). Бiр жаным қалды, таяқ жемей аман құтылдым деп тұрсың – ау, ә? (Жұдырығын Емеляның аузына тақап). Мынадай ауыр жұдырықты көрiп пе едің бұрын?Айша. Тиiспешi… Аяп кеттiм өзiн… Асау. Екiншiгәрi өзiнен әлсiзге бүйтiп күш көрсетпеуi үшiн аздап төмпештеп алсам жөн едi. Әлде, қортық милиционер Қарпыққа ұстап берсем бе екен, ә?.. Әй, дала кең. Жол көп. Табаныңды жалтырат ендi бұл жерден! (Безроднов төмен қарап аяғымен жер шұқып, қозғалмайды.) Өй, мынаның кiндiгi бiзге байланып қалғандай ғой… Жарайды, онда кел, танысайық. Менiң атым Асаубек.Айша. Айша.Безроднов. Емельян Ненашевич Безроднов… Емеля десеңдер де өкпелемеймiн.Айша. Қарай гөр, iрiсiн…Асау. Тiптi керемет… Пугачевпiн десе де жарасқандай… Бiрақ Пугачевтан Безродновтар тарамағанда кiм тараушы едi… Шiренуiн кәпiрдiң… (Олар жарыса күледi,)Айша (Асауға). Сөмкем үшiн рахмет. Жақсылығыңызды ұмытпаймын, аға…Асау. Жылағаныңды көрiп, шыдамай кеттiм…Айша. Жүрегiңiз жылы, пейiлiңiз кең жақсы аға екенсiз…Асау. Түу, айналайын — ай, лебiзiң қандай майда едi өзiңнiң…Айша. Көрiскенше сау болыңыз, аға. Мен мұнда (жолдың сыртын нұсқап) мектеп – интернатта жатып оқимын. Тағы да көп – көп рахмет сiзге. (Кете бередi.)Асау. Өзiң шынында дұрыс қыз екенсiң. Әттең, әлi кiшкентайсың… Айша. (артына бұрыла берiп.) Қыз өспей ме екен, көкейдi теспей ме екен, ағасы… (Сыңғырлай күлiп, тез кетiп қалады. Асау мен Емеля оны бiраз жер көздерiмен ұзатып салады.)Асау (күрсiнiп алып, Емеляға қарап). Не, пойыздан қалып қойдым деп өкiнiп тұрсың ба?Емельян. Тойдан қалып бара жатқам жоқ. Әйтеуiр, бiр жетермiн.Асау. Бет алысың қай бағыт?Безроднов. Қарағанды… Шахтерларға ақшаны көп төлейдi дейдi ғой, рас па?Асау. Рас. Олар тамақты тек рестораннан ғана iшедi… Бiрақ ақша деп аузыңды апандай ғып ашпас бұрын, әуелi өзiң нешедесiң, соныңды айтшы?Безроднов. Он алтыдамын. Не, аз ба? Асау. Шахтаға жасың он сегiзге толмай алмайды. Оның үстiне жауын құрты сияқты шiлмиген пошымың… Безроднов. Сүйек болса, ет бiтедi… Өзiң ше, өзiң нешедесiң?Асау. О, мен сенен көп үлкенмiн. Он жетiге қарап тұрмын.Безроднов (мұңайып). Маған шынымен жұмыс бермей ме, жасың кiшi деп?Асау. Неге? Әуелi училищеде оқисың. Сосын…Безроднов. Оқығым келмейдi. Ақша тапқым келедi. Әркiмге бiр тәуелдi боп, кiсi бетiне қарап жалтақтаудан жалықтым.Асау. Дұрыс екен, құрдасым. Жөн… ( Емеляның қарны ашып, шөлдеп тұрғанын байқап). Әй, жүр, бiздiң үйге… Шөл басып, тамақ iшiп шық… Безроднов (қорқып кетiп). Ты что, нет. Не пойду. Мне умирать еще рано…Асау. Өй, дорақ что ли? Сенi өлтiргелi жатқан кiм бар? Тамақ iшiп, әлденiп алсын деп аяп тұрсам. Өзiң қояннан да жаман қорқақ екенсiң ғой… Жарайды, осы жерден ешқайда кетпей сәл күте тұр. Мен жүгiрiп барып, үйден айран мен нан әкеле қояиын. (Асау жүгiрiп кетедi.)Жолда тұрған жүк пойызы ысылдап – пысылдап қозғала бастайды.Безроднов. Интересно! Маған тамақ әкелмекшi… За что он должен меня кормить? Незнакомого? Чужого? Нет, здесь явно какой – то подвох есть… Может, достарымен келiп, (қимылымен көрсетiп) былай – былай тепкiлеп… (Жылжи берген жүк пойызының тепкiшiне қарғып мiнiп алады. Осы кезде дәм оралған түйiншегiн алып Асау да жеткен.)Асау (пойызбен қатарласа жүгiрiп). Емеля, Емеля! Неге асықтың?.. Жарайды, жолың болсын! Мә, ұста мынаны! (Дәм оралған түйiншектi лақтырады. Емельян оны қағып алады. Пойыз ұзап көрiнбей кетедi.)Перронда жалғыз қалған Асау қолына шойын балғасын алып, рельстiң босаған кастелдерiн тықылдатып қағып қойып жүр. Бiртүрлi енжар. Жұмыс iстегенiнен тұрғаны көп. Тағы да балғасының ұзын сабына сүйенiп ойлана тұрып қалады. (Үнтаспа). Ғайыптан келiп, кездейсоқ танысқан Емеля да кеттi әне Қарағандыға. Елiм алыс, салтым бөтен деп қысылып жүрген ол жоқ. Алдынан сағынып күткен нағашысына бара жатқандай алшаңдайды тiптi. Қарағанды… Қалың ел, қазандай қайнаған үлкен өндiрiс… Ал менiң түрiм мынау… шпалға кастел қағып, рельс сүйреп жүрмiн… Әрлi – берлi өтiп жатқан пойыздардан басқа қызығым да жоқ көретiн… Бар жастық өмiрiмдi өстiп айдалада жол жағалап жүрiп босқа өткiзем бе?… (Балғасымен кастел қағып, рельс жағалап ұзай бередi.) 3 – көрiнiс Темiр жол бекетi. Жолға дайындалып, сөмке көтерiп шыққан Асау бекет басындағы су алар шүмектi ағызып, алақанын тосып су iшiп жатыр. Қолында ақ қалайы бидон, Айша келедi. Айша. Аға, суыңыздан маған да қалдырыңыз. (Судан басын көтерген Асау қызды көрiп аңырып қалады.) Танымай қалдыңыз ба?Асау. Неге, таныдым… Әдемi боп өсiп кетiпсiң… Айша…Айша. Екi айдың iшiнде ме?Асау. Екi ай болған екен ғой танысқанымызға…Айша. Бүгiн, мiне, тура екi ай.Асау. Қайдан бiлдiң, күн санап жүрдiң бе?Айша. Иә, күн санап жүрдiм.Асау. Уақыт қалай жылдам, ә? Айша. Уақыттан қалыспай мен де тез өсiп жатырмын, ендеше.Асау. Рас, өсiпсiң… Содан берi қалай көрмегенбiз бiр – бiрiмiздi…Айша. Мен көрдiм… Ылғи да көрiп жүрдiм… Интернат төбесiне шығып- ап пойыздарға қараймын. Сiздi де көремiн. Күнде көремiн. Ұзын сапты балғаңызды сермеп-сермеп қалғанда, сағыммен ойнаған сиқыршы сияқтанып кетесiз.Асау. Өзiң аңғарымпаз екенсiң… Жаздыгүнi күн ашықта даладағы жалғыз адам алыстан қарағанда, расында, сағымға оранған сиқыршы сияқтанып көрiнедi… (Сасқалақтап). Ә, айтпақшы, су iшкiң келген екен ғой. (Шүмектен қос алақанына су толтырып ап, қыздың ернiне тосады. Балауса қыз сондай бiр әдемi еппен еңкейiп, жiгiт алақанынан су iшедi.)Айша (жымиып). Рахмет, аға… Сiздiң қолыңыздан тура бал iшкендей болдым. Асау. Алла разы болсын.Айша. Мен де разымын, аға… Қалғанын бидоныма құйып алайын, жарай ма? (Су құйып алып жатады.)Асау. Интернаттарыңда су жоқ па, немене?Айша. Бар. Бiрақ темiр бөшкеде тұрған соң тез қаңсып кетедi. Iшсең, жүрек айнытады.Асау. Ә-ә… Ал мен Қарағандыға кетпекпiн… Бiржола…Айша. Ұйден жиналып шыққан бетiңiз бе?Асау. Иә.Айша. Қарағанды үлкен қала ғой… Сiздi ең болмаса, бiр көрiп қалғаныма да, шүкiр… Жолыңыз болсын, аға… (Айша бидонын көтерiп ұзай бередi.)Асау. Айша! (Қыз тоқтап, артына мойын бұрады.) Оқуыңды жақсылап оқитын бол.. Ауылды сағынғанда iздеп келiп тұрармын. Жарай ма, Айша?! Айша жымыраңдап бiр күлiп ап, ақырын ұзай бередi. Кетiп бара жатып сырлы сазды әдемi бiр үзiк ән айтады. Асау ұйып тыңдап қалады. Сахна қараңғылана бередi. 4– көрiнiс Сахнаға жарық берiлгенде 1- шi көрiнiстегi қалып. Асау ойдан сергидi. Бәйбiшесiн iздеп, жан – жағына қарайды.Асау. Бәтжан? Қайдасың Бәтжан?Бәтжан (жапсарлас бөлмеден үрейлене шыға келiп). Апыр-ау, не болды? Жүрегiң қысып кеткен жоқ па? Дәрi керек пе?Асау. Кәстөмiмдi әкелшi.Бәтжан. Кәстөм?.. Қай кәстөм?.. Асау. Өй, анау… шылдырмақ – сылдырмақтар тағылғаны ше?…Бәтжан. Ә, сән – салтанатқа киетiн шахтер кәстөмiм десейшi… Адам-ау, түн iшiнде сәнденiп қайда бармақшысың?Асау. Айтқанды орындаудың орнына өстiп тергеп алмасаң болмай ма?Бәтжан. Жай сұрай салғаным ғой. Асау. Әкелшi бол, сөздi көбейтпей…Бәтжан (өзiмен — өзi сөйлескендей). Апыр –ау, мынаған не болған. Өзiнен басқада ауыз жоқтай сөйлетпейдi ғой кісінi… (Сөйлей жүрiп, Асаудың шахтер кәстөмiн алып келедi. Кәстөмнiң омырауы толған нешеме алуан орден, медальдар, белгiлер.) Осы ма сұрағаның?Асау. Бұрынырақ, ертеде өткен аталарымыз: «Күлдiр – күлдiр кiсiнетiп, күреңдi мiнер күн қайда?», деп армандаған екен. Бергiдегi Абай дана елге ақылшы, қамқор болады дейтiн билiк ұстағандардың ақылсыздығына налып: «Мәз болады болысың, арқадан ұлық қаққанға. Шелтiрейтiп орысың, шендi- шекпен таққанға» деп сынап – мiнеген екен… Бiздiкi соның қайсысына жатар екен… Әкелшi бермен. Өтектелген бе?Бәтжан. Ойпырмой, қашан үстiңе қылау жұқтырып ем?.. (Кәстөмдi киюге көмектеседi.) Түу, көрген сайын көзiм тоймайды. Өзiңе қалай жарасады, әкесi – ау. Адал еңбекпен тапқан марапатың. Қайда киемiн десең өз еркiң. Кiмнiң қандай шаруасы бар. Қызғаныштан iштерi күйгендер болса, тұз жаласын.Асау (жалданып). Дұрыс айтасың, Бәтжан. Бұл менiң жұрт көзiндегi сесiм ғой! Айбатым!.. Көрсiн. Жасқансын… Ерiксiз сыйлатамын. Сөзiмдi де тыңдатамын… (Сахна қараңғылана бередi. 5 – көрiнiс Шахта. Үстел жанында учаске бастық Сымбат әлдебiр қағазға шұқшия үңiлiп жатыр. Есiктен әуелi бас сығалатып, имене басып, iшке Иман кiредi.Иман. Сәлематсыз ба, Сымбатжан?.. Мен… Сергей-Сымбат. Что за чушь, казахбайский, «жан», «айналайын», «пәленшеке»… Отчеством бар емес пе?Иман. Кешiрiңiз, Сергей Котбариш.Сергей-Сымбат. Шаруаңды айт. Көмiр түсiртiп берейiн бе? Әлде, ақша – қаржы сұрайсың ба? Иман. Ой, рахмет, мың жасаңыз, Сергей Котбариш… Бiзде бәрi бар. Ештеңе керек емес, бiзде бәрi бар.Сергей-Сымбат. Ештеңе керек болмаса, чо ходишь бас қатырып?Иман. Ештеңе керек емес дегенде, қарын тоқ, киiм бүтiн дегенiм ғой. Бiрақ керек, өте керек.Сергей-Cымбат. Ну тогда не бубни, говори!Иман. Үй керек… Өте керек… Сергей Котбариш…Сергей-Сымбат. Квартира?.. Сколько лет ты у нас шахтером?Иман. Жиырма жыл болды.Сергей-Сымбат. Двадцать?! И до сих пор сенде квартира жоқ. Интересно…Иман. Бар, неге болмасын, бар.Сергей-Сымбат. Бар болса, үй керегiң не? Ты что, не в своем уме что ли?Иман. Бар болғанда, тозған үй… Списаниеге шығарылған… Баяғыда…Сергей-Сымбат. В городе таких домов многодан да көп.. Талайлар тұрып жатыр. Ты не один.Иман. Бiлем ғой.Сергей-Сымбат. Тогда какие претензии к нам?Иман. Бiздiң үй бiр жамбастап қисайып қалған… Жарығынан дала көрiнедi.Сергей-Сымбат. Слушай, мен немене саған, исполком, или обком что ли?Иман. Өй, олар… түк шешпейдi. Бәрiн шешетiн Емельян Ненашыпиш… Сымбатжан, кешiрiңiз, Сергей Котбариш, сiз Емельян Ненашыпишпен жақсысыз ғой. Сiз айтсаңыз, сөзiңiз өтедi ғой оған.Сергей-Сымбат. Үй кезегiнде тұрған шығарсың. Жди. Все ждут. Ты не один бездомный казах. Иман. Мен күтудейiн күтiп – ақ жүрмiн — ау… Он жыл болды күткенiме… Әйелiм, то есть жаман жеңгеңiз ғой, шыдамаған. Еркек емессің, сүмелек шiрiксiң деп үйден қуып жiбердi. Далада жатып, қаңғып өлетiн түрiм бар.Сергей-Сымбат (телефон қоңырауы соғылады, Сергей-Сымбат тұтқаны көтерiп). Слушаю, Емельян Ненашевич… Задержан? КГБ занимается? Надо же… Сделаем. Не беспокойтесь Емельян Ненашевич, сделаем… (Тұтқаны орнына iледi. Иманның бетiне сынай қарайды.) Сен… Кайсара не видел?Иман. Екi күн болды, жұмыста жоқ.Сергей-Сымбат. Вот, вот, возомнил себя национальным героем. Хотел развалить СССР! Представляешь?Иман. Не дейдi?! Екi – үш күннен берi Алматыдан бастап бүкiл елдi шулатып жатқан бұзықтардың iшiнде болған екен ғой ол да.Сергей-Сымбат. Казахстанды казах неге баскармайды… Вот их главный лозунг. Казах – мазах, что за чушь? Бизде уже давно национальность деген жок. Бизде единый советский народ!Иман. Иә, өлеңде де бар ғой. Қалай едi?.. Iм… «Тұрағым менiң, үй емес, көше емес. Түрағым менiң советтiк ұлы Одағым!» Сергей-Сымбат. Правильно. «Мой адрес не дом и не улица. Мой адрес Советский Союз»… Так что, Кайсарды придется уволить…Иман. Жақсы шахтер. Жұмысты қопарып тастайды.Сергей-Сымбат. Он замахнулся на святая святых… Коммунистический идеологияны аякка таптап, халыхтар достугына иритки салган.Иман. Қайсар бүкiл бассейнге әйгiлi шахтер, бiздiң бригадирiмiз Асаубек ағаның өз туған баласындай ғой.Сергей-Сымбат. Опять двадцать пять… «Ага», «ата», что за аксакализм…Иман. Беделдi адам… Асау келiспей қойса қайтемiз дегенiм ғой.Сергей-Сымбат. Слушай, саган уй керек пе?Иман. Ойбай-ау, неге керек болмасын, Сергей Котбариш. Айтып отырмын ғой, әйелiм үйден қуып жiбердi. Далада қалдым қаңғып…Сымбат. Тогда слушай. Биз демократия жасаймыз. Жиналыс ашамыз. Единогласно проголосуем и уволим. А там дальше пусть КГБ разбирается.Иман. Дауыс деген қол көтеру ме? Қол көтер деген жерде қашан қалыс қалдық, көтере саламыз. Ал Қайсар «Көттi қысқан бай болады» дегендi ұмытқан болса, өзiнен көрсiн.Сергей-Сымбат. Вот, молодец. Бир тутас совет халхын ишким де козгалта алмаган.Иман. Онда мен кеттiм, Сымбатжан, кешiрiңiз, Сергей Котбариш. Үйiм құлап, өзiм далада қаңғып қалғанымды Емельян Ненашыпышқа айтасыз ғой, а, Сергей Котбариш? Айтасыз ғой?Сергей-Сымбат. А ты не забыл как должен будешь голосовать? Иман. Өлсем ұмытам ба? Халық жауларына аяушылық жоқ! Мойын омыртқасын үзiп жiберемiз!! Жасасын Советтер Одағы! (Кетедi. Сахна қараңғыланады.) Бірінші бөлімнің соңы Екінші бөлім 1 – көрiнiс Шахта директорының қабылдау бөлмесi жанында парад кәстөмiн киген Асауға Иман қарсы ұшырасады. Әдейi байқамаған боп өтіп кетпек еді..Асау. Ау, Иман iнiм,тоқтай тұр… Амандық – саулық жоқ, қайда тартып барасың?Иман. А – а, Асеке, то есть, Асаубек Қасқырбаиш, сiз екенсiз ғой, сәламатсыз ба?Асау. Өй, «иш – иш» деп ысылдап – ысқырып, қайдағыны шығарып, аяқ астынан өзгерiп қалыпсың ғой тегi?Иман. Генералға ұқсап кеткенсiз бе, танымай жатырмын.Асау. Өй, құрғыр, қылжағыңа береке берсiн… Шахтер кәстөмiн кигенiмдi көргенiң осы бүгiн бе?..Иман. Шахтер кәстөмiн бәрiмiз де киемiз. Бiрақ бiздiкi сiздiкiндей сұсты, айбарлы емес.Асау. Ой, құрғыр, омырауымдағы мадақтарымды айтып түрсың ба?.. Бұйыртса, сен де аларсың.Иман. Е, ондайды маған кiм берiптi. Кiмiм бар қолдайтын?.. Басымда баспанам да жоқ дұрыс.Асау. Баспанадан жүдеп жүргенiң рас. Кезекте тұрсың ғой, бiр мәнiсi болар. Шыда азырақ, шыдай тұр.Иман. Осы сiздер, қазақтар, шыда, шыда дегеннен басқа не бiлесiздер өзi?Асау. Бәлi, қазақтар деп менсiнбейсiң ғой тiптi. Өзiң қазақ еместей.Иман. Осы бар ғой, шынымды айтсам, қазақ болып туғаныма қатты өкiнем. Салтының да, тiлiнiң де тап әкесiнiң аузын…Асау. Өй, қой, бұл жерде жалғыз емеспiз. Басқа да құлақ, бөтен көздер бар. Естiсе, ұят болар.Иман. Ұят? Қайдағы ұят? Қазақта ұят болса, жастары көшеге шығып айқайлап, коммунистiк партияға тiл тигiзе ме? Дүние жүзiндегi ең әдiл, ең мейiрiмдi мемлекет Советтер Одағының атына кiр келтiре ме? Қазақстанды қазақ басқарсын деген не сөз? Орыспен тереземiз тең болсын деген не сөз? Орыс жолы үлкен аға емес пе, ақылшымыз, қамқоршымыз, ұстазымыз емес пе?! Сол еңбегiн аяққа басып таптап, бетiмен кетiп, көшеге шығып шуылдаған экстремист бұзықтардың iшiнде сенiң… алақаныңа сап мәпелеп, болашақ күйеу балам болады, орныма бригадир болады деп жүрген Қайсарың да бар боп шықты. Асау. Өй, өй, ақырын. Сен шын солай деп ойлайсың ба? Қайсар сен ойлағандай жаман – ақ болсын, барша қазақтың не кiнәсi бар, сонша сөгетiндей?.. Ашуың ба, әлде қазақтан шыны жерiгенiң бе бұл?Иман. Жерiдiм! Қазақ болғым келмейдi!!. Қазақтан не жақсылық көрдiм? Жиырма жыл көр тышқандай қыбырлап жер астынан көмiр қазсам да әлi күнге баспанасыз сорлымын.Асау. Қой, саған бiрдеңенiң шалығы тиген шығар.Иман. Дұрыс айтасың, сендейлердiң ызасы әбден өтiп болды.Асау. Ау, мен саған не жаздым? Кезiнде кәсiпсiз, бiлiмсiз шеттеп қалған жамағайыным ғой деп, шахтаға орналастырып, қатарға қосқаным ба жазығым?..Иман. Қатарға қосқан болсаң, сен алған жақсы пәтердi мен неге алмаймын?.. Сен алған сан-сапалақ атақтардың ең болмаса бiреуi неге маған бұйырмайды?Асау. Айттым ғой, кезегiң келер деп… Шыдамыңды тауыса бермесейшi…Иман. Осы бар ғой, сендейлердiң ақылын тыңдай — тыңдай жалықтым. Жетер ендi менi үйреткенiң. Тыңдамаймын!Асау. Өй, қой, сонша неге бүлiндiң? Ата сақалың аузыңа түскенде саған ақыл үйреткелi тұрған мен жоқ…Ұйықтамағансың ғой. Бар, ана ескi жыртық үйiңе тезiрек жетiп, тынығып ал… (Кете бередi.)Иман (артынан айқайлап). Үй жоқ менде. Қатыным қуып жiберген. 2– көрiнiс Шахта директорының кабинетi. Безроднов Емельян Ненашевич шахтаның бас мамандарымен мәжiлiс өткiзiп жатыр. Үстерiне баса – көктеп Асау кiрiп келедi. Отырғандар таңданыс білдіріп үрпиiсе қалады. Безроднов (өтiрiк күлiп). О-о, кәрi тамыр, төрлет, төрлет. (Қарсы жүрiп, қол берiп амандасып). Однако, как ты великолепен в своих шахтерских регалиях. (Отырғандарға көз қысып). Не правда ли, товарищи?Дауыстар: — Да, внушает.— Смотрится, грозно.— Говорят, казахи очень падкие ко всяким наградам.— Да, это точно, имея награду, они могут жить припеваюче, не работая.Безроднов. Думаю, увидев тебя, сам Аблайхан умер бы от зависти. (Отырғандар жырқ – жырқ күледi.) Говорят, он был последним ханом степных аборигенов. Я прав?Асау. Болған. Болған. Ендi ондай хандық бiздiң халық үшiн арманға айналды ғой.Безроднов. Что, тоскуешь по – былому? Увы, как говорится, былое уже давно поросло былью. Зато қазiр мемлекет болдыңдар. Казахская Советская Социалистическая Республика! Звучит, а? Гербтерiң бар, туларың бар, гимндерiң бар. Что еще нужно, а?.. (Орындық ұсынып). Ладно, мына жерге отыра тұр. Мәжiлiс қазiр бiтедi.Асау (отырмай). Күтiп отыруға уақытым жоқ.Безроднов. Что? Пожар? Горит что – нибудь, что ли? (Қолымен белгi жасайды. Отырғандар жырқ – жырқ күлiп шығып кетедi.)Асау (өзiне — өзi). Бәлi, бұрын қалай аңғармағам, шахтаның бас мамандары iшiнде бiр де бiр қаракөз жоқ екен ғой. Ылғи орыс ағам… Жылда үйiр – үйiрiмен диплом алып жатқан қазақ инженерлерi қайда жүр екен, а… (Безродновқа қарап). Емеля, менiң бригадамдағы Қайсар деген жас шахтердi бiлетiн шығарсың? Безроднов. Шахта үлкен, адам көп. Маған өзiң сияқты бригадирлердi бiлсем де жетпей ме?Асау. Ұмытып қалғансың — ау, Емеля?. Есiңде ме, анау жылы Алматыда өткен кезектi жиналыстан келе жатып, пойызда бiр таныс әйелге жолыққаным?Безроднов. Асау, ты интересный человек, бесчисленные командировки, встречи. Разве обо всех помнишь.Асау. Уай, бiздiң қазiргi экономист Фирузамен танысатын сапарың ше?Безроднов. Вот ты какой злопамятный, мой друг. (Күледi.) Тогда, кажется, ты тоже был с женщиной. Или я не прав?Асау. Өй, лағып кеттiң, Емеля құрдас… Басқаша түсiндiрейiн… Баяғыда, бозбала кезiңде, бiздiң Қазақстанға күнкөрiс iздеп келе жатып, Қарабас стансасында бiр кiшкентай оқушы қыздың сөмкесiн тартып алдың емес пе? Iшiнде жейтiн бiрдеңе бар шығар деп ойлағансың ғой.Безроднов (түсi жаман бұзылып). Балалық – шалалық кiм басынан өтпеген… Ладно, говори, зачем пришел?Асау. Қайсарды жұмыстан шығаруға болмайды. Шығарсақ, сотталып кетедi.Безроднов. Оны менен несiн сұрайсың. Решайте сами… Кстати, сен оның не бүлдiргенiн бiлесiң бе?Асау. Обком алдына барған жастардың iшiнде болған дей ме… Басқа айыбы жоқ бiлем.Безроднов (ыза буып, ашуланып). Айыбы жоқ… Великую державу решили заколебать. Вон куда замахнулись… Говоришь, айыбы жоқ… Ты тоже хорош. «Бiздiң Қазақстан… Сен осында күнкөрiс iздеп келгенсiң…» Ладно, думаешь, что пошутил?.. Как бы не так. Жаль, другом считаешься. Иначе… А что касается Кайсара… Сейчас им занимается соответствующие органы…Асау. Қайсарды олардың қолына беруге болмайды. Кепiлдiкке алып, сақтап қалу керек. Әйтпесе құриды. Түсiнемiсiң, Емеля?Безроднов. Еще как түсiнемiн… Қиын iс. Айттым ғой, тиiстi орындар айналысып жатыр деп.Асау. Қиыны қиын. Бiрақ шыны керек, қаланы ұстап тұрған сенiң өндiрiсiң, мына тұрған сенсiң. Бұл қалада сенен үлкен өкiмет жоқ, Емеля!Безроднов. Не надо, ля – ля. Бiзде қазiр демократия… Дегенмен, байырғы ескi досымсың ғой, көңiлiң қатты қалмасын, құзыретімнің салмағын байқап көрейiн. (Селекторды қосады.)Сергей-Сымбат (селектордан). Слушаю, Емельян Ненашевич! Безроднов. Сергей, менде Асау отыр… Иә, сол жiгiттiң әңгiмесi…Бiз Асекең екеумiз баяғы бозбала күннен жақын жолдаспыз ғой. Бiлмеушi ме ең?.. Ладно, түсiнген шығарсың, шайнап салам ба аузыңа… (Байланысты үзедi. Асауға қарап, көлгiрси күлiп). Естiдiң ғой, Сергей Котбаричқа тапсырдым. Қалғанын өздерiң шешiңдер. (Асау кетедi.) Ақымақ! Империяның саясаты мен мiнезiнен хабары жоқ иiс алмас мақұлық. Пусть Сергей Котбарич вынесет приговор, от моего имени. Но без меня. (Жымсиып күледi. Секретарына). Менiң рұқсатымсыз неге кiргiздiң, а? Не қарап отырсың?! Заслуженным его сделал я. Понятно. Еще раз допустишь оплошность, вылетишь с треском, сука не до еб… Понятно!.. 3 – көрiнiс Сергей-Сымбаттың жұмыс орны. Асау келедi.Асау. Ой, айналайын, Сымбатжан, орныңнан табылғаның қандай жақсы болды. Шахта астына түсiп кетпедi ме деп қорқа соғып келiп ем.Сергей-Сымбат. Не надо «айналайын», Асаубек Қасқырбайч, не надо.Асау. Өй, «иш – иш» деп ысылдап не болған бәрiңе бүгiн?Сергей-Сымбат. Осы казахбайский салт маскара жасаган. Не, каусаган шал Конаев отыра берген керек пе? Ол не, Кащей Бессмертный что ли?… Колбин келдi, ну что? Молодой, энергичный. Ол Казахстанда социализм с человеческим лицом жасаган.Асау. Әй, шырағым, қолыңнан жетектеп жүрiп өсiрген мен едiм ғой сенi? Жетiм екен, жалғыз екен деп қамқорыма алдым. Түбiнде сенен жақсы инженер, бiлiктi өндiрiс басшысы шығар деп үмiттендiм. Қазақ болған соң, қаныма тартып…Мынау айтып отырғаның не сөз, шырағым?Сергей-Cымбат. Опять двадцать пять… «Шырағым»… Мени комсомол тарбиалаган. Партия жаткизган… Советская власть аюлап устаган, барлык условия жасаган.Асау. Ой, жарайды, болып – толып кеткен екенсiң… Мен шаруамен келдiм. Жаңа өзiңе айтты ғой, Емельян Ненашевич.Сергей-Сымбат. Улкен кисини орунсиз мазалап…Асау. Емеля сен үшiн үлкен кiсi шығар. Ал мен үшiн құрдасым, байырғы ескi досым, бiлiп қой.Сергей-Сымбат. «Служба – службой, дружба – дружбой», ким айткан? Хрущев Никита Сергеич. Дурус айткан. Асау. Өй, ол таздың қай оттағаны есте қалды дейсiң. Онан да басты мәселеге көш. Жиналысты қашан өткiземiз? Қайсарды кепiлдiкке алуымыз керек қой.Сергей-Сымбат. Мен саган курдастык, тамырластык жумус барысында журмейди дегенди айтып отурсам, сен тусунбейсин.Асау. Шырағым… жарайды, Сымбат Котбариш, сен Емеля екеумiз сияқты тiс қаққандардың арасына кiрiсе берiп қайтесiң. Түбiнде ұятына өзiң қаласың… Онан да Қайсардың басындағы қауiптi болдырмаудың жолын табайық.Сергей-Сымбат. Вопрос этот уже решен.Асау. Немене, жиналыс аштыңдар ма?Сергей-Сымбат. Провели?Асау. Бәрi тегiс жиналды ма?Сергей-Сымбат. Почти все.Асау. Иман да болды ма?Сергей-Сымбат. Конечно… Он и выступил с предложением, с клеймом «экстремист» уволить Кайсара с работы.Асау. Менсiз, бригадирсiз жиналысты қалай өткiзгенсiңдер?Сергей-Сымбат. Кворум есть, «семеро одного не ждут».Асау. Қайсар да өзiңдей қазақтың бір қара көзi едi ғой.Сергей-Сымбат. Сен не, әли түк тусинбеген что ли?..Таги айтам, вопрос уже решен..Асау. Оу, жаңа ғана шахта бастығы Безроднов саған сiлтеген жоқ па, бiрлесе отырып, ақылдасып шешiңдер деп?Сергей-Сымбат. У него нет времени для болтовни. Наверное, просто хотел скорее от тебя избавиться.Асау. Ай, шырағым, байқап сөйле тантымай!Сергей-Сымбат. Меники шындык айткан…Кстати, Емельян Ненашевич не сообщил тебе, что сеники кыз Асема тоже усталган… Видимо, аяган… Вы же ведь у нас все – таки почетным человеком считаетесь.Асау. Шырағым – ау, Қайсар да, Әсем де, сен де менiң баламсыңдар ғой. Сендер барда қазақ бар, ел бар, қазақ елiнiң болашағы бар деп жүрген жоқпыз ба? Әйтпесе, өмiр сүрiп керегi не? Онан да өлген жақсы едi ғой?Сергей-Сымбат. Я тебе не бала. Я не признаю национальность. Я не хочу быть казахом. Я Советский человек…Асау. Әй, аузыма құм құйдың – ау, тiрiдей жерге көмдiң – ау… Әй, шарасыздық – ай… Шығып кетедi. Шахта директоры кабинетiне жалғас дәлiздегi жалғыз жетiм орындыққа келiп отырады. Не iстерiн бiлмей дағдарғандай. Ойға шомып, өткеннiң бiр елесiн еске алады. 4 – көрiнiс Жолаушы вагонының iшi. Қалың адам. Рестораннан шыққан Асау мен Безроднов арадағы тар қуыстан сығылыса өтiп келе жатыр. Асау бұрышта бүкшиiп отырған мосқал әйелдiң аяғын басып кетедi. Ол Айша едi.Айша. Ойбай-ай, аяғым, өлтiрдi – ау мынау аюша қорбаңдап…Асау. Жеңгей, кешiрiңiз… Байқамай қалдым… (Екеуi бiр – бiрiне қарап қалады.)Айша. Асаубек,.. Асау, танымадың ба менi?.. Асау. Апырмау, сен… сен… Айша. Иә, шырамытып тұрған болсаң, сол… Сол баяғы Айшамын…Е, қайдан танисың. «Жеңгей» дейсiң, жасым сенен үлкен сияқты болып кеткен соң…Асау. Айша… Кешiр… Мына жердiң жарығы тым көмескi екен.Айша. Айтып тұрғаның сылтауың шығар. Онан да мен өзiм тым асқақ болып өсiп кеттiм десейшi… Бұлардың әңгiмесiне Безроднов таңырқай қарап тұрып қалған едi. Сүйткенше купеден ойнақтап Фируза шыға келiп,қолынан тартып Безродновты iшке кiргiзiп ала қояды.Асау. Әй, Емеля досым – ай, бетi жылтыраған ұрғашы көрсең, осы ғой тiрлiгiң, естен танасың… (Үнтаспа.) Айшаны ойлап, сағынып жүрген сол бiр күндерi мен одан хат алғам. ( Айша. Үнтаспа.) «Қыз баланың дәуренi қысқа болады деушi едi, рас па деймiн. Менi ұзатқалы жатыр. Жалғыз iлгек үмiтiм өзiңсiң, Асау. Егер тез келiп алып кетер болсаң, етегiңнен ұстауға дайынмын…». Училищеде оқып жүрген кезiм ғой. Қол қысқа. Не iстесем екен деп, Емеля досыма жүгiнейiн ақыл сұрап. «Сен немене, ақымақсың ба?» деп, ол өзiмдi мазақ қылсын… Содан берi Айшаны көрмеген ем. Уақыт зәлiм бiлдiрмей жүрiп адамды қалай өзгертедi десеңшi. Дүние жалған деген осы екен ғой. (Айшаға). Неге жүдеусiң? Бiр жерiң ауырмай ма?Айша. Ауырсам, немене, емдеп алайын деп пе ең?Асау. Жай, әшейiн сұрай салғаным ғой…Айша. Затым салпы етек әйелмiн, жүдеу болмасам, құда түсейiн деп пе ең, о несi?..Асау. Ендi көптен көрiспеген соң… Арада қаншама заманалар өттi…Айша. Ұл – қызы аралас тоғыз баланың анасымын. Түр — ажары, күш – қуаты балаға кететiн әйел жазғаннан не сұрайсың сен…Асау. О-о, Құдай берген екен де өздерiңе… Айша. Шүкiр… Ал сенде ше? Бiздей емес, баланы қалай асыраймын деп қиналмайсың, қауқарлысың…Асау. Жалғыз… қыз бала… Оның өзiн мойнымызға бұршақ салып жүрiп кештеу көрдiк…Айша. Шахтер ақшаны көп тапқанмен, жарты өмiрi жер астында, жарты өмiрi ұйқымен өтедi деушi едi, рас болды ғой. Әйелiңе жөндеп қарай алмағансың ғой?Асау. Қайдам, ол жағынан әйелдi ренжiткен жерiм жоқ секiлдi. Тек өзi аурушаңдау болып…Айша. Төсекте белi қайыспаған әйел, бала табуға келгенде, тесiк жатыр болып шықты десейшi…Асау. Қайтерсiң ендi, Алланың басқа жазғаны да… Бiздей емес, әйтеуiр өздерiң қатты қимылдапсыңдар… Шалың табыскер шығар?Айша. Шал қайтпас сапарына аттанған… Сиыршы болатын. Жұрттан озбасақ та, көштен қалмайтынбыз. Әлгi бруцеллез дей ме, сиырдан жұққан дейдi, содан кеттi марқұм.Асау. Алла артының қайырын берсiн.Айша. Рахмет ниетiңе…Бұл да болса Алланың бүйрығы шығар сенi кездестiрген…Абырой – атағыңды сыртыңнан естiп жатамыз… Ал ендi балаларым iшiнде менiң ойлайтыным сүт кенжем Қайсарым. Осы балам қала көрсе, тiршiлiктiң кең өрiсiне шықса деп армандаушы ем. Он бiр жылдығын бiтiрген.Асау. Шахтер болуға жараса…Айша. Қайдам әйтеуiр, трактордың дөңгелегi ме, әр түрлi темiр – терсек көтерiп өз — өзiнен жұлқынады да жатады, қашан көрсең.Асау. Онысы жақсы екен. Келсiн. Әуелi бiрер ай оқытып алармыз.Айша. Мейлiң. «Етi сенiкi, сүйегi менiкi» дегендей, адам болатын жолға салып берсең болды да. Еңбегiң Құдайдан қайтар.Асау. О, не дегенiң. Бiр – бiрiмiзге ықылас – пейiлiмiздi, еңбегiмiздi бұлдайтын адамдармыз ба бiз екеумiз… Мойындағы көп парыздың аз да болса бiреуiн өтеген болар ем. (Айша жымиып риза көңiлiн бiлдiредi. Асау онымен ақырын қоштасып вагонның келесi басына қарай жылжиды. Купе есiгiн тартады, жабық тұр.) Бәлi, аңқау басым- ай. Юра досым жалғыз емес. Қасында Фируза.. Үрiп ауызға салғандай татар келiншек. Қазақтың, татардың, башқұрттың сұлу қыз – келiншегi десе, өзiнiң орысына қарамайды, өлiп түседi. Мұндайға келгенде алдына жан салмайтын нағыз саппастың өзi… Мана екеуi перронда кездейсоқ танысқан. Фируза қалалық оқу бөлiмiнде есепшi екен. Безродновты сырттай жақсы бiлетiн көрiнедi. Қайсысының қандай есеп құрғаны бiр Құдайға ғана мәлiм. Әйтеуiр, бiр – бiрiне табанда тас кенеше жабысқан да қалған… (Вагон қабырғасындағы аспалы шайтан орындыққа отырады.) Бұл да өмiрдiң өзiнше бiр заңдылығы болар… Дос үшiн кейде осындай көр азапқа да шыдай тұруыңа тура келедi… Қалғи бастайды. Вагондағы басқа жолаушылар да, iшiнде Айша да бар, көмескi жарықта жүздерi болар – болмас жылтырай бұлдырап, қалғып кеткен бәрi де. Радиодан ақырын сыңсып «Ахау, арман» әнi — «Жамандар жақсымын деп айқайлайды» орындалады… Купе есiгi ашылып, Фируза алды- артына қарамастан шыға жөнеледi. Безроднов мәз бола кұлiп, Асаудың қасына келедi.Безроднов. Өзiнiң тiптi кеткiсi жоқ, асықтыруға тура келдi… Ал бiрақ талай кереметтi көрiп ем, соның iшiнде мына пәлең секстiң майын iшкен бе деп қалдым.Асау. Атан түйеге бергiсiз тұлғаң бар. Жаншылып қалмады ма байғұс деп аяп жүрсем…Безроднов. Қайдағы… Менiкi жай жалқаудың iсi болды. Кеудеме атша мiнiп — ап, көрсетпеген өнерi жоқ. (Юра қарқылдап күледi. Асау ақырын жымияды да қояды.) Сен де туысқаныңды тауып, бiр жасап қалдың – ау деймiн. Тетяң болар?Асау. Жоқ, тағдыр қоспаған ғашығым.Безроднов. Ладно, не бреши.Асау. Оны сен де бiлесiң… Айша ғой.Безроднов. Тоқтай тұр, тоқтай тұр… А- а… Сен оған үйленбек те болдың бiлем.Асау. Алла жазбады ғой.Безроднов. Оқасы жоқ. Үйленгенiңде мылжасы шығып, қолыңда кемпiр болып отырады екен. Ал сен, ого – го, әлi де қызға барар халдесiң.Асау. Балалары көп екен. Жолдасы марқұм болып кетiптi. Көрген тауқымет азабы бiр басына жетерлiк жан ғой, оған не айып?.. Қайсар деген кенже ұлымды қасыңа ал, адам ғып баулы дейдi.Безроднов. Несi бар, келсiн. Шахтада жұмыс жетедi… (Жартылай iшiлген арақ шишасын алып.) Давай, мынаны бөлiп iшейiк, ұйқы ашылсын… Асау iшкi ой елесiнен сергидi. Өзiне — өзi келгендей.Асау. «Күшiк асырап, ит еттiм, ол балтырымды қанатты»… Жарықтық, Абай – ай… Айтылмаған асыл сөз сенен қалған ба… Әсiлi, анасының жатырында жатып қағынған жалғыз Сымбат па?… Иман ше?.. Мен оны да бiр кезде қолынан жетектеп әкеп шахта жұмысына үйреттiм ғой… Менiң өзiм ше? Әкем Жантөре қайтыс болғанда, кiшi апам Жамал маңдайын қара тасқа соғып, аһ ұрып жалғыз қалған-ды. Мен оны жалғызсырамасын деп жаныма қамқорыма алып, мейiрiм көрсетпедiм бе?..Бiздiң үйге келген сайын Бәтжанның кiрпiдей жиырылған қабағынан жасқанып, iшкенi iрiң, жегенi желiм бола берген соң, ақыры жат бауыр боп суып кеттi… Осы бертiнде көз жұмды, жарықтық. Бiзден көңiлi әбден қалғаны сондай, хабарын кеш естiп, қабiрiне бiр уыс топырақ салуға да жарамадым… Партия айтса да, қатын айтса да көнгiш, боркемiк мiскiн болып кеткенбiз ғой… Бiр кезде пенде басында болса бiр-ақ рет болатын ұлы сезiм – махаббатымнан оп-оңай айрылғаным сияқты өзiме ең ет жақын туыстарымнан арамыздың алшақтап кетуi осындай жан баққан алдамшы түсiнiк – түйсiктiң кесiрi шығар. Апырмау, қазаққа тән ұлттық ар – ождан, обал – сауапты қай жерде, кiмге тонатып алғанбыз? Тоналып имансызданып кеткенiмiздi қалай байқамағанбыз?.. Я, я, солай, атымыз қазақ болғанмен затымыз басқа болып кетiптi. Ес жинасақ, кәне, түзеле алсақ, кәне… Жә, жә, Асау, өзiң асыраған күшiгiң Сымбат Көтбариш қапты екен деп, сонша неге жасисың?.. Безродновқа сiлтеп, әдейi өзi ойластырған қитұрқысы шығар? Қой, онан да айнымас кәрi достың алдынан тағы бiр өт… Өтейін… 5 – көрiнiс Асау директордың қабылдау бөлмесiне келедi. Секретарь қыз кес – кестеп жолын бөгейдi.Асау. Емельян Ненашевиш өзiнде болар?Секретарь. Жоқ.Асау. Әлгiнде ғана отыр едi ғой.Секретарь. Әлгiнде отырса, қазiр жоқ. (Бiр тарақ қағаз ұсынады.)Асау. Бұны не iсте дейсiң маған?Секретарь. Қолыңызды қойыңыз. Асау. Не үшiн? Не қағаз өзi?Секретарь. Бұйрық! Пенсияға шығарылды, жұмыстан босатылды деген бұйрық. Асау (үнтаспа). Е, бастық хатшысын жылда өзгертедi және кiлең азиаттардан таңдайды дейтiн жұрт сөзi тегiн болмады ғой… Мәлiм болды. Жылтыраған бетi мен ыстық құшағынан басқа түгi жоқ осындай сорлыларды есiгiнiң аузында үргiзiп қойып, қаласа бiр мезгiл төсегi етiп, өмiрдегi әлсiздерге жасар өктемдiгiнiң бiр қаруына айналдырып алған екен ғой. Мәлiм болды…Секретарь. Қолыңызды тезiрек қойыңыз. Уақытым жоқ, әр сөздi ежiктеп шайнап берiп тұратын… (Асау қағазға қолын қойып, үн – түнсiз шығып жүре бередi. Бiртүрлi мәңгiрiп қалғандай. Шахтер монументi жанына келедi. Жаңа көргендей ойлана қарайды.)Асау. Бұрын қалай аңғармағам, бәтiр – ау. «Iшкенге мәз, жегенге тоқ» парықсыздықпен көз алдымда түрғанды танымай, естiгендi ұқпай, ештеңеге мән берместен соқыр кеуделенiп жүре берiппiн ғой… Тұрыстарын қарашы мыналардың. Бар байлықтан қазаққа бұйырғаны – бiр уыс шөкiм. Бар болғаны бiр уыс шөкiм… Қиқым… Мен Безродновтың өзiме деген адал достығына Құдайдай сенген ем. Ал ол басыма мынадай қиын – қыстау iс түскенде сүйенiш бола алмайтынын көрсеттi, терiс айналды. Айнала берiп, жанды өзегiме бойлатып қанжар салды. Себебi, ол менi өзiне тең санамайды екен… (Көше бойлап жүрiп келедi.) Есiктен кiрiп төр менiкi дегенi ме?.. Олай болса, көрейiн мен сенiң әуселеңдi! Төрелiгiн партия айтсын! (Обкомға кiрмек болады, милиционер тоқтатады.) Милиционер. Омыраулап, ентелеп қайда барасыз?Асау. Қайда емес, Бiрiншiге! Бiрiншiнiң өзiне!!Милиционер. Аты – жөнiңiз? Асау. Асау Қасқырбаев.Милиционер (әлдебiр қағазына қарап). Кездесуге шақырылғандардың iшiнде мұндай фамилия жоқ. Оның үстiне бүгiнгі күн арызқойларды қабылдайтын күн емес.Асау. Шырағым, сен өзi менi кiм деп тұрсың?!. Мен Асау Қасқырбаевпын! Социалистiк Еңбек Ерiмiн! Мемлекеттiк сыйлықтың лауреатымын! Депутатпын!!! Бүкiл Советтер Одағы бiлгенде, көзiңдi шел басты ма, сен нағып танымай тұрсың мені, а?!Милиционер. Не надо пугать меня своими погремушками! Я нахожусь на посту. Я делаю то, что мне велено… Уходите прочь!.. (Асау ақырын Ленин ескерткiшiне қарай жүредi.)Асау. Осы жасымның iшiнде Совет халқы дегендi жиi айтсам да, қазақ халқы дегенге көңiл тоқтатпай келген екем. Иә, бәсе, қазақ халқы дегеніміз кiм?.. Ол, сiрә, мына мен шығармын… Иә, менмiн! Менмін! Мен қазақ халқымын… Ендеше, бұл қалай?.. Осы уақытқа дейiн өзiмдi iрi, дүр санап жүрдiм. Омырауыма сылдырлатып орден таққанға, депутат сайлап қоқитып жиналыс төріне шығарғанға жас баладай малданып мәз болдым. О-о, сорым, басымда еркiндiк бар, сөзiмде құн бар деп жүргенiм құр босқа мардымсу екен ғой… Мен, лауреат, депутат деген дардай атақтары бар мына мен, жазықсыз жапа шегіп жатқан бейкүнә балаларыма араша түсе алмай осыншалық шарасыз пұшайман халде түскен болсам, тап қазір басына мендей күн туған басқа қай қазақтың айдарынан жел ескендей… Бұ жарық дүниенiң жалғанында сорлы қазаққа күштiнiң ығын есiп, жайылып жастық, иiлiп төсек болғаннан басқа жол қалмағаны ма шынымен?..Қасынан КГБ- ның қара машинасы өтiп бара жатады. Машинаның алақандай терезесiнен Қайсар мен Әсемнiң жүздерi көрiнедi. Олар мұны, бұл оларды байқайды.Әсем. Көке! Жаным көке, қош!.. Көке…Қайсар. Аға, ағатай, жүнжiмеңiз! Алдан арайлап атып жарық таң келедi. Қажымаңыз!! Асау (ұмтыла түсiп). Құлындарым… Құлындарым… Жазықсыздарым… Ағарып атқан аппақ таңдай кiршiксiз уыздарым… Арашаға жарамадым мен… Кешiрiңдер… кешiрiңдер менi… Тұлыпқа мөңiреген сиырдай алданып келген сорлы әкелерiңдi… (Машина өтiп кетедi. Асау Ленин ескерткiшiнiң қасына келедi.) Тұрсың ба?.. Немене, басыңа қарға тышып кеткен бе? Жылағанбысың, бетiң ит жалағандай екен… Иә, сен де бақытсызсың… Мен де бақытсызбын… Бiрақ… менiң саған қарағанда жағдайым тәуiрлеу… Әлде қайда тәуiр! (Омырауындағы орден, медальдарын бытырлата сыпырып алып, ескерткiштiң аяғының астына лақтырады.) Мә, ал өзiң! Басыңа шайнап жақ! Осы шылдырмақ — сылдырмақтарды да әдейi аярлықпен ойлап таптыңдар ғой, адамдар арасында күндестiк қызғаныш туғызып, iрiткi салу үшiн. Бiрiн – бiрiне айтақтап қойып, ортадан төрелiк құрып, оп – оңай билеп — төстеу үшiн. Әйтпесе, менiң басқа шахтердан қай жерiм артық? Мен қазған көмiрдi олар да қазды… Солай, Ленин жолдас, «тiрiлердiң тiрiсi» деп көптiрткенмен, сен ендi бұдан былай тiршiлiк ағымын бiр кезде өзiң өлшеп – пiшкен қалабыңда сақтап тұра алмайсың… Сендер орнатқан қапастардың есік, терезесі қиратылады, қабырғасы сөгіледі. Қайсар ұлым, Әсем қызым арайлап жаңа таң атып, жарқырап жаңа күн шығады деді… Жастарымыз оянған екен ғой. Намыстарын қайраған екен ғой. Иә, Ленин жолдас, солай, бұдан былай тiршiлiк ағымын бiр кезде өзiң өлшеп – пiшкен қалабыңда сақтап тұра алмайсың сен… «Тірілердің тірісі» деп қанша дабырайтқанмен демің жоқ, құлатса пәрша-пәршаң шығып күл боп қирап қалатын құр жансыз қара тассың. Ал менің, шүкiр, кеудемде жаным бар ғой, намысым бар ғой, мен адаммын ғой… Адаммын! Кезегін күткен қазақпын!! Мен қазақпын!!! Ендігі кезек менікі! Соңы Өтен Ахмет «Қасым» порталы
Эр Төштүк - 01
Perşembe, 08 Ağustos 2019
КИРИШ СӨЗ Түрк элдеринин оозеки эпикалык чыгармаларынын ичинен эң байыркыларынын бири «Эр Төштүк» 1 . Ал ар кыл жанрлуу (жөө жомок, баатырдык жомок, баатырдык архаикалык эпос), көп варианттуу, версиялуу чыгарма. «Эр Төштүктүн» варианттары, версиялары кыргыз элинен башка да тектеш, түрк тилдүү элдердин бир катарында (түмөндүк татарларда, казактарда) жолугат. Булардын ичинен С. Каралаев айткан баатырдык архаикалык эпос «Сырттан Төштүк» классикалык үлгүсү болуп саналып, орус француз 2 сыяктуу дүйнөлүк чоң тилдерге которулуп, жер жүзүндөгү көптөгөн элдерге белгилүү боло баштады. «Төштүктүн» ар кыл варианттарынын, версияларынын негизги сюжеттик линиясы, борбордук каармандарынын атынын окшош болушу, ал турсун айрым учурда бири-бири менен тексттик дал келиши алардын генетикалык бир негизге жатарын көрсөтөт. Дегинкисин айтканда, Борбордук Азия, Түштүк Сибирдеги түрк-монгол элдеринин көптөгөн эпосторунун сюжеттери, мотивдери жана образдары окшош, типтеш келишип, баяндама фольклордун бирдиктүү ареалын түзүшөт. Кыргыздын «Төштүк» эпосу жеке аталган ареалдагы эпикалык чыгармалар менен жакын турбастан, өзүнүн тарыхый өсүп-өнүгүш жолунда Орто-Азия, Иран элдеринин фольклордук чыгармаларынын көптөгөн элементтерин өз боюна сиңирген 3 . «Төштүк» чыгармасынын эл арасында популярдуу болуп түрк тилдүү, тектеш элдерде кеңири тарашы өткөн кылымда эле окумуштуулардын көңүлүн өзүнө буруп, алар тарабынан тексти кагаз бетине түшүрүлүп, илимий көз караштар айтыла баштаган. Европалык окумуштуулардын ичинен «Төштүккө» биринчи болуп назар салган академик В. В. Радлов өзүнүн «Образцы народной литературы тюркских племен» — деген көп томдуу, атактуу эмгегинин IV томуна Батыш Сибирдик татарлардын «Йир Тошлык» жөө жомогун, V томуна Кыргыздын баатырдык архаикалык эпосун жарыялап жана ушул томдун кириш сөзүндө эки чыгарманын сюжеттик системасын салыштырып карап, жалпылыгын белгилеген. «Төштүктү» андан ары изилдөө, жыйноо Г. Н. Потаниндин фольклористтик ишмердиги менен байланышкан. Ал «Төштүк» жомогун англо-франктын, Кавказдын, Монголдун, славяндын фольклордук чыгармаларынын сюжеттери менен салыштырып: «...бул жомоктун варианттары (типтеш мотивдери — Р. С.) Монголиядан тартып Батыш Европага чейинки бүткүл аралыкка тараган» 4 — деп белгилеген. Бул изилдөөлөргө бурят окумуштуусу М. Н. Хангаловдун «Балаганский сборник» деген эмгегин кошсок болот. Анда буряттардын «Гесер» эпосунун айрым эпизоддору «Төштүккө» салыштырылган 5 . Эпостун чыгыш теги, жанрдык мүнөзү жөнүндө айрым байкоолор советтик доордо П. А. Фалев 6 В. М. Жирмунскийдин 7 эмгектеринде жолугат X. Г. Короглы эпостун мотивдеринин семантикасын, образдарын Иран мифологиясы менен байланыштуу караган 8 . Советтик доордо эпосту калк арасынан жазып алуу, жарыялоо жана изилдөө өтө интенсивдүү жүргөнүн белгилей кетүү адилеттүүлүккө жатат. Бул ишти алгалоодо улуттук интеллигенциянын өз элинин көркөм маданиятын изилдөөдө кадимкидей илимий деңгээлге өсүп жетиле келиши да өз салымын кошкон. Азыркы учурда эпостун улуттук (кыргыз, казак, татар) варианттарынын түрдүү эпикалык версияларына, түрдүү проблемаларына арналган көптөгөн эмгектер жаралган. Казактардын «Ер Төстик» жомогу М. Ауэзов, А. Маргулан, М. Габдулин, А. Коңратбаев, Р. Бердибаев, С. Саырбаев ж.б. эмгектеринде каралса, татарлардын «Йир Тошлик» Ф. А. Ахметованын, Ф. И. Урманчеевдин ар түрдүү эмгектеринде анализге алынган. Аталган окумуштуулардын эмгектерин жалпылай келгенде эпостун негизинен генезиси, жанрдык өзгөчөлүгү жана ар түрдүү улуттук версияларынын сюжеттик параллели изилденгенин көрөбүз. «Эр Төштүктү» кыргыздар өздөрү ушул кылымдын жыйырманчы жылдарынан тартып кагаз бетине түшүрө башташкан. Чогултулган материалдарга таянганда чыгарма эл арасында кара сөз менен айтылган жомок жана чылк ыр менен айтылган баатырдык архаикалык эпос түрүндө параллель жашап келгенин көрөбүз. Булардын ичинен Ж. Жамгырчы уулу 9 , Ы. Шамен уулу 10 , Ж. Казакбай уулу 11 тапшырган материалдар кара сөз түрүндө айтылган жомоктор. Булардын бардыгы Кыргызстандын түндүк регионунда жашаган өкүлдөрдөн жазылып алынган. Ошондуктан К. Мифтаковдун түштүктө «Эр Дөштүк» эң көлөмдүү эпос болуп айтылып келгени жөнүндөгү маалыматы өзгөчө кызыкчылык туудурат 12 . Чыгарманын чылк ырдан турган баатырдык архаикалык вариантын 1937-жылы улуу манасчы Саякбай Карала уулунан кыргыздын чоң фольклорист – жыйноочусу Ыбрай Абдрахман уулу жазып алган 13 . Эпосту изилдөөчү С. Кайыповдун так эсептөөсү боюнча бул варианттын толук тексти 16559 сап ырдан турат, б.а. кыргыздын башка кенже эпосторунун эч бирин көлөм жагынан астына салбайт, дегинкисин айтканда, жалпы эле түрк элдеринин эпосторун көлөм жагынан эң ирдүүсү «Төштүк». Мисалга салыштырып көрүңүз: казактардын «Кобланды баатыры» 6490 сап ыр, алтайлыктардын «Маадай карасы» 7735 сап ыр, хакастардын «Алтын Арыгы» 10371 сап ыр, өзбектердин «Алпамышы» он төрт миңге жакын сап ыр. Бул эпостор аталган элдердин эпикалык чыгармаларынын эң көлөмдүүлөрү болуп саналат. Кантсе да «Төштүктүн» башка элдерде жомок түрүндө ал эми бизде эң көлөмдүү эпос болуп айтылышы кыргыз элинин эпикалык чыгармачылыкка өтө ыкташып кеткенин дагы бир жолу ырастап турат. Ырас, кыргыздын башка кенже эпосторуна жана «Төштүктүн» өзүнүн жомоктук варианттарына салыштырганда ыр менен айтылган эпостук варианты азыр сейрек учурайт, болгону революцияга чейинки В. В. Радлов жазып алган жана С. Каралаев айткан эки вариант гана илим дүйнөсүнө белгилүү. Бирок, бул, «Эр Төштүк» бир кезекте эл ичинде кеңири белгилүү көп варианттуу эпос болгонун жокко чыгарбайт. Мунун далили катары кыргыз фольклорун алгач изилдөөчү В. В. Радлов «Манас» менен катар атап айтканда, ушул эпосту жазып алышын, К. Мифтаков көрсөткөндөй түштүктө кеңири айтылып келишин Төштүктүн өзү «Манаска» белгилүү каармандардын бири болуп калышын, «Көкөтөйдүн ашы» баяндалган бардык варианттарда анын жер астына түшүшү эскерилишин жана ал эскерилиштерде Төштүк беттешкен жер астындагы персонаждар бири-бирине окшош эмес түрдүүчө аталышын көрсөтүүгө болот. Кийинки мезгилдерде эл арасында «Төштүк» эпосунун варианттарынын сейрек кездеше башташын угуучу аудиториянын табиятка, коомго көз караштарынын улам жаңы баскычка көтөрүлүшү менен көркөм табити да өзгөрүлүп, эпикалык чыгармаларга да жаңыча суроо таламдар кое башташышы менен түшүндүрүлүшү мүмкүн. В. В. Радлов бул тууралуу минтип жазат: «Кыргыз өзүнүн (эпикалык) ырларында кандайдыр бир тири укмуштуу жана коркунучтуу жомоктук дүйнөнү эмес, тескерисинче, ал анда өзүнүн жеке турмушун, өзүнүн жеке сезимдерин жана умтулууларын, коомдун ар бир мүчөсүндө жашаган идеалдарды ырга салганды жогору баалайт14 . «Демек, сюжеттик негизин, системасын мифтик-фантастикалык элементтер түзүп, «тири укмуштуу жана коркунучтуу жомоктук дүйнөнү» сүрөттөгөн «Төштүккө» кийинки кездерде угуучулардын кайсы бир бөлүгү анча ыклас койбой кала башташкан деп болжоого болот. Ошондуктан, анын варианттары да сейрек учуроого өткөн. Кыргыз илимпоздорунан «Төштүктүн» айрым маселелерине өздөрүнүн макалалары менен С. Мусаев, Ж. Таштемиров, С. Байкожоев, К. Кудайбергенов, Э. Абдылдаев ж.б. кайрылышкан ага алгач ыраттуу кайрылгандардын бири маркум Ж. Субанбеков. Ал бул эпос боюнча алгачкылардан болуп кандидаттык диссертация жактаган, анын ар түрдүү маселелерине кайрылган бир катар макалаларды жарыялаган. Эпостун өзүнө атайы арналган монографиялык эмгектин алгачкысы С. Закировго таандык. Б. Кебекова өз эмгегинде «Төштүктүн» кыргыз-казак варианттарын салыштырып караган. Б. Кебекова эң зор фактылык материалдын негизинде түрк-монгол ж.б. элдердеги «Төштүктүн» генетикалык, типологиялык окшоштуктарын изилдеп чыккан. Бирок, фундаменталдуу ушул монографиясына «Кыргыз, казак акындарынын чыгармачылык байланышы» (Фрунзе, «Илим», 1985) деп жупуну атаган. Чындыгында, эмгекте жалаң кыргыз-казак акындарынын чыгармачылык байланышы эмес, бүткүл түрк-монгол элдеринин архаикалык эпикасын (жөө жомогу, баатырдык жомогун, көөнө баатырдык эпосун) «Төштүккө» салыштырып илимий анализ берген. Кыргыз илимпоздорунун «Төштүккө» кызыгуусу күүсүнөн жана элегине соңку кездерде эле удаасы менен эки (С. Кайыпов, К. Ж. Садыков) кандидаттык диссертациянын окакталышы күбө. Булардын ичинен С. Кайыпов диссертациялык ишин кайрадан иштеп чыгуу менен көлөмдүү монографиясын жарыялаган. 15 Автор китебинде эпикалык сүрөттөөнүн маанилүү көркөм каражаттарын ачуу менен бирге алардын эпостун көркөм мазмунундагы ролун анализдеп чыккан. «Эр Төштүктүн» поэтикалык каражаттары башка түрк элдеринин ар кыл жанрлуу эпикалык эстеликтери — казактардын, Батыш Сибирдик татарлардын «Эр Тештик» («Йир Төшлик») жөнүндөгү баатырдык жомоктору менен салыштырма анализ жүргүзүшү эмгектин салмагын бир кыйла арттырган. Автор мында эпостун поэтикалык структурасынын жанрдык — стадиалдык жана улуттук спецификалык элементтерин ачууга айрыкча көңүл бурган. Эмгектин дагы бир артыкчылыгы азыр библиографиялык сейректикке айланган (айрыкча, кыргыздардын эч бири өз кезегинде кабарсыз болгондуктан алардын колуна тийбеген) В. В. Радлов жарыялаган «Төштүктүн» тексттин азыркы кыргыз алфавитине транслитерациялап, орусча илимий котормосун берүү менен бирге (орус тилине изилдөөчү С. Кайыпов өзү таржымалалаган), азыркы фольклористикалык-текстологиялык жетишкендиктеринин деңгээлинде, тексти териштирип, комментарийлер менен жабдышы болду. Дүйнө элдеринин фольклордук чыгармаларынын типологиялык окшоштугу жөнүндөгү маселени чечүү ар убакта актуалдуу боюнча кала бермекчи. Анткени мындай изилдөөлөр фольклордук чыгармалар чексиз вариациялана берерин, типологиялык жалпылыкка ээ болуу менен бирге аларды мыйзам ченемдүү бирдиктүүлүгүн ачып көрсөтөт. К. Ж. Садыков ушул маселеге кайрылган. С. Каралаевдин айткан варианты боюнча «Төштүк» мындан мурда төрт сапар жарык көргөн. Аларда тексти жарыялоонун деңгээли ар кандай. Муну мындай жөнөкөй фактыдан да абайласа болот. Айтуучунун оозунан жазып алынган толук текстти 16559 сап ырдан турса, 1938-жылкы жарыяланышы 16017 сап ырдан, 1956-жылкы жарыяланышы 12311 сап ырдан, 3-4-басылыштары (1969, 1981-ж.) 14154 сап ырдан турат. Демек, түп нуска ар түрдүү кыскартууга туштугуп жарыяланган, анын үстүнө текстке түзүүчүлөрдүн кийлигишүүсү мол (айрым ыр саптары, сөздөрү өзгөртүлүп, башка менен алмаштырылган, түп нускада эч кезикпеген айрым ыр түрмөктөр, саптар киргизилген). Аталган жарыяланыштардын ичинен анча кыскартылбай, текст, оңдоого аз учурап түп нускага жакын турганы 1938-жылы Ыбрай Абдрахманов түзүп жарыялаган китеп. Мында кыскартуулар айрым кайталоолордун эсебинен жүрүп, диний терминдер, уяттуу эсептелген айрым сөздөр гана оңдолгон. Ал эми кийинки басылыштар жөнүндө муну айтууга болбойт, түзүүчүлөрдүн кийлигишүүсү өтө арбын. Келки-келки ыр саптарын, ал турсун бүтүндөй эпизоддорду кыскартуу диний терминдерди, эл-жер аттарын өзгөртүү, түп нускада жок ыр саптарын киргизүү сыяктуу фольклористика — текстология илимине жат, орой бузууларга жол берилген. Ырас, мындай «тазартууларга», «оңдоолорго» жол берген китепти түзүүчүлөрдү күнөөлөө да бир жактуу болор эле. Алар өз заманынын адамдары катары ошол кезде үстөмдүк кылган идеологиянын талаптарын аткарышкан, өз заманынын суроо-таламдарына ылайык ак ниеттери менен эпосту «жакшыртышкан». Биз азыркы басылышты мүмкүн болушунча фольклористикадагы текстология илиминин азыркы кездеги теориялык-методологиялык жетишкендиктерине таянып, илимий басылышка ылайыкташтырдык. Анткени мындай басылышка бир жагынан эпосту изилдөөчү окумуштуулар муктаж болсо, экинчи жагынан азыркы кыргыз окурмандары ар кандай көркөм чыгарманы ошол чыгарманы жараткан замандын эстетикалык табитине, идеологиялык көз караштарына жараша тарыхый-адабий баа бере талдап окуй алышка жарамдуу. Биз латын тамгасы менен жазылган түп нускадагы бүткүл тексти катуу тартипте (тамгасына тамга бойдон) азыркы кыргыз алфавитине транслитерациялап чыккандан кийин, аны фольклордук-текстологиялык илимий көз караштан кайрадан талдап, жазуу учурунда айтуучу же катчы тарабынан кетирилген кемчиликтер белгиленип, керек учурда четте тилди, бирок анын баары өз ордунда шилтемдер аркылуу атайы көрсөтүлүп жүрүп олтурулду. «Эр Төштүккө» текстологиялык анализ жасоодо ушул эле айтуучу С. Карала уулунан ушул эле катчы Ы. Абдрахман уулу жазып алган «Манастын» вариантынын 1981—1984-жылдары кыскартылган түрдөгү 5 томун, 1994—1995-жылдары академиялык басылышынын 2 томун жарыялоого катышкан тажрыйбабызга да таяндык. Айтуучунун тилиндеги диалектикалык өзгөчөлүккө таандык айрым сөздөрдү аны менен салыштырылып такталды. Айталы, адабий тилде сөз башындагы «п» тыбышы «б» менен («пери» эмес «бери», «пир» эмес «бир» ж.б. ) же «м» менен («перзент» эмес «мерзент») эки эпосто тең бирдей. (Катчы мындай сөздөрдү бирде «п» бирде «б», «м» менен жазат.) Ошондой эле айтуучу этиштин өткөн чагындагы «ну» мүчөнүн ордуна «лу» (мис., «болгону», «келгени», эмес «болголу», «келгели») деп колдонушу да анын тилиндеги диалектилик өзгөчөлүк катары сакталды. Катчыга мүнөздүү кемчиликтердин бири — созулма үндүү менен кыска үндүүлөрдү орун алмаштырып жазуу (мис., «уучунун» ордуна «учуу», «баруучу» «конуучунун» ордуна «баручуу», «конучуу»). Биз көзүнүн тирүүсүндө көп эле бирге болуп баарлашкан Саякбай аксакал мындай сөздөрдү адабий тилдин нормасында эле сүйлөөчү. Анын айтуусундагы (ишенимдүү болсун үчүн) теле-радиодогу тасмалардагы жазылыштарды кайталап угуп, катчыдан кеткен жогоркудай кемчиликтер китепте четтетилди. Р. САРЫПБЕКОВ М. МУКАСОВ Эр Тоштюк. Киргизский народный эпос. Фр., 1955 г. ↑ Aventures mervilleuress Seus terre et ailleurs de Er ToshtЇk Parus, 1965. ↑ Короглы. Взаимосвяэи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. М., 1983, с. 45. ↑ Потанин Г. Н. Восточные мотивы в средневековом европейском эпосе. М., 1899, с. 68. ↑ Хангалов М. Н. Балаганский сборник: Сказки, поверья и негкоторые обряды у северных бурят. Томск, 1903, с. 260, 272. ↑ Фалев П. А. Введения в изучение тюркских литератур и наречий. Ташкент. 1922., с. 17. ↑ Жирмунский В. М. Народный героический эпос. М. Л., 1962, ю. 201. ↑ Короглы X. Т. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. М., 1983, с. 45. ↑ Эр Төштүк жазган Жума Жамгырчы уулу, КРУИА КФ. инв. № 14 (207), 1—20 б. ↑ Көчпөс бай (Эр Төштүк). Жыйнаган Ыйманбек Шамен уулу. КРУИА КФ инв. № 8 (201), 87-108-б. ↑ Элеман байдын Төштүгү (жомок). Жазган Жанжигит Казакбаев. КРУИА КФ инв. № 629 (52—67). ↑ Сырттан Төштүк. Айткан С. Каралаев. Жазган Ы. Абдрахманов. КРУИА КФ. инв. № 18, 48, 54. ↑ Мифтаков К. «Манас», «Семетей» эпостору боюнча Ноокат экспедициясынын материалдары. КРУИА КФ. инв. № 1767. ↑ Радлов В. В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. Наречие дикокаменных киргизов., — Спб. 1885, с. VI. ↑ Кайыпов С. Проблемы поэтики эпоса «Эр Тештюк». Часть 1 Гиперболй, Сравнение. Фр., 1990., с. 117.
Perşembe, 08 Ağustos 2019
КИРИШ СӨЗ Түрк элдеринин оозеки эпикалык чыгармаларынын ичинен эң байыркыларынын бири «Эр Төштүк» 1 . Ал ар кыл жанрлуу (жөө жомок, баатырдык жомок, баатырдык архаикалык эпос), көп варианттуу, версиялуу чыгарма. «Эр Төштүктүн» варианттары, версиялары кыргыз элинен башка да тектеш, түрк тилдүү элдердин бир катарында (түмөндүк татарларда, казактарда) жолугат. Булардын ичинен С. Каралаев айткан баатырдык архаикалык эпос «Сырттан Төштүк» классикалык үлгүсү болуп саналып, орус француз 2 сыяктуу дүйнөлүк чоң тилдерге которулуп, жер жүзүндөгү көптөгөн элдерге белгилүү боло баштады. «Төштүктүн» ар кыл варианттарынын, версияларынын негизги сюжеттик линиясы, борбордук каармандарынын атынын окшош болушу, ал турсун айрым учурда бири-бири менен тексттик дал келиши алардын генетикалык бир негизге жатарын көрсөтөт. Дегинкисин айтканда, Борбордук Азия, Түштүк Сибирдеги түрк-монгол элдеринин көптөгөн эпосторунун сюжеттери, мотивдери жана образдары окшош, типтеш келишип, баяндама фольклордун бирдиктүү ареалын түзүшөт. Кыргыздын «Төштүк» эпосу жеке аталган ареалдагы эпикалык чыгармалар менен жакын турбастан, өзүнүн тарыхый өсүп-өнүгүш жолунда Орто-Азия, Иран элдеринин фольклордук чыгармаларынын көптөгөн элементтерин өз боюна сиңирген 3 . «Төштүк» чыгармасынын эл арасында популярдуу болуп түрк тилдүү, тектеш элдерде кеңири тарашы өткөн кылымда эле окумуштуулардын көңүлүн өзүнө буруп, алар тарабынан тексти кагаз бетине түшүрүлүп, илимий көз караштар айтыла баштаган. Европалык окумуштуулардын ичинен «Төштүккө» биринчи болуп назар салган академик В. В. Радлов өзүнүн «Образцы народной литературы тюркских племен» — деген көп томдуу, атактуу эмгегинин IV томуна Батыш Сибирдик татарлардын «Йир Тошлык» жөө жомогун, V томуна Кыргыздын баатырдык архаикалык эпосун жарыялап жана ушул томдун кириш сөзүндө эки чыгарманын сюжеттик системасын салыштырып карап, жалпылыгын белгилеген. «Төштүктү» андан ары изилдөө, жыйноо Г. Н. Потаниндин фольклористтик ишмердиги менен байланышкан. Ал «Төштүк» жомогун англо-франктын, Кавказдын, Монголдун, славяндын фольклордук чыгармаларынын сюжеттери менен салыштырып: «...бул жомоктун варианттары (типтеш мотивдери — Р. С.) Монголиядан тартып Батыш Европага чейинки бүткүл аралыкка тараган» 4 — деп белгилеген. Бул изилдөөлөргө бурят окумуштуусу М. Н. Хангаловдун «Балаганский сборник» деген эмгегин кошсок болот. Анда буряттардын «Гесер» эпосунун айрым эпизоддору «Төштүккө» салыштырылган 5 . Эпостун чыгыш теги, жанрдык мүнөзү жөнүндө айрым байкоолор советтик доордо П. А. Фалев 6 В. М. Жирмунскийдин 7 эмгектеринде жолугат X. Г. Короглы эпостун мотивдеринин семантикасын, образдарын Иран мифологиясы менен байланыштуу караган 8 . Советтик доордо эпосту калк арасынан жазып алуу, жарыялоо жана изилдөө өтө интенсивдүү жүргөнүн белгилей кетүү адилеттүүлүккө жатат. Бул ишти алгалоодо улуттук интеллигенциянын өз элинин көркөм маданиятын изилдөөдө кадимкидей илимий деңгээлге өсүп жетиле келиши да өз салымын кошкон. Азыркы учурда эпостун улуттук (кыргыз, казак, татар) варианттарынын түрдүү эпикалык версияларына, түрдүү проблемаларына арналган көптөгөн эмгектер жаралган. Казактардын «Ер Төстик» жомогу М. Ауэзов, А. Маргулан, М. Габдулин, А. Коңратбаев, Р. Бердибаев, С. Саырбаев ж.б. эмгектеринде каралса, татарлардын «Йир Тошлик» Ф. А. Ахметованын, Ф. И. Урманчеевдин ар түрдүү эмгектеринде анализге алынган. Аталган окумуштуулардын эмгектерин жалпылай келгенде эпостун негизинен генезиси, жанрдык өзгөчөлүгү жана ар түрдүү улуттук версияларынын сюжеттик параллели изилденгенин көрөбүз. «Эр Төштүктү» кыргыздар өздөрү ушул кылымдын жыйырманчы жылдарынан тартып кагаз бетине түшүрө башташкан. Чогултулган материалдарга таянганда чыгарма эл арасында кара сөз менен айтылган жомок жана чылк ыр менен айтылган баатырдык архаикалык эпос түрүндө параллель жашап келгенин көрөбүз. Булардын ичинен Ж. Жамгырчы уулу 9 , Ы. Шамен уулу 10 , Ж. Казакбай уулу 11 тапшырган материалдар кара сөз түрүндө айтылган жомоктор. Булардын бардыгы Кыргызстандын түндүк регионунда жашаган өкүлдөрдөн жазылып алынган. Ошондуктан К. Мифтаковдун түштүктө «Эр Дөштүк» эң көлөмдүү эпос болуп айтылып келгени жөнүндөгү маалыматы өзгөчө кызыкчылык туудурат 12 . Чыгарманын чылк ырдан турган баатырдык архаикалык вариантын 1937-жылы улуу манасчы Саякбай Карала уулунан кыргыздын чоң фольклорист – жыйноочусу Ыбрай Абдрахман уулу жазып алган 13 . Эпосту изилдөөчү С. Кайыповдун так эсептөөсү боюнча бул варианттын толук тексти 16559 сап ырдан турат, б.а. кыргыздын башка кенже эпосторунун эч бирин көлөм жагынан астына салбайт, дегинкисин айтканда, жалпы эле түрк элдеринин эпосторун көлөм жагынан эң ирдүүсү «Төштүк». Мисалга салыштырып көрүңүз: казактардын «Кобланды баатыры» 6490 сап ыр, алтайлыктардын «Маадай карасы» 7735 сап ыр, хакастардын «Алтын Арыгы» 10371 сап ыр, өзбектердин «Алпамышы» он төрт миңге жакын сап ыр. Бул эпостор аталган элдердин эпикалык чыгармаларынын эң көлөмдүүлөрү болуп саналат. Кантсе да «Төштүктүн» башка элдерде жомок түрүндө ал эми бизде эң көлөмдүү эпос болуп айтылышы кыргыз элинин эпикалык чыгармачылыкка өтө ыкташып кеткенин дагы бир жолу ырастап турат. Ырас, кыргыздын башка кенже эпосторуна жана «Төштүктүн» өзүнүн жомоктук варианттарына салыштырганда ыр менен айтылган эпостук варианты азыр сейрек учурайт, болгону революцияга чейинки В. В. Радлов жазып алган жана С. Каралаев айткан эки вариант гана илим дүйнөсүнө белгилүү. Бирок, бул, «Эр Төштүк» бир кезекте эл ичинде кеңири белгилүү көп варианттуу эпос болгонун жокко чыгарбайт. Мунун далили катары кыргыз фольклорун алгач изилдөөчү В. В. Радлов «Манас» менен катар атап айтканда, ушул эпосту жазып алышын, К. Мифтаков көрсөткөндөй түштүктө кеңири айтылып келишин Төштүктүн өзү «Манаска» белгилүү каармандардын бири болуп калышын, «Көкөтөйдүн ашы» баяндалган бардык варианттарда анын жер астына түшүшү эскерилишин жана ал эскерилиштерде Төштүк беттешкен жер астындагы персонаждар бири-бирине окшош эмес түрдүүчө аталышын көрсөтүүгө болот. Кийинки мезгилдерде эл арасында «Төштүк» эпосунун варианттарынын сейрек кездеше башташын угуучу аудиториянын табиятка, коомго көз караштарынын улам жаңы баскычка көтөрүлүшү менен көркөм табити да өзгөрүлүп, эпикалык чыгармаларга да жаңыча суроо таламдар кое башташышы менен түшүндүрүлүшү мүмкүн. В. В. Радлов бул тууралуу минтип жазат: «Кыргыз өзүнүн (эпикалык) ырларында кандайдыр бир тири укмуштуу жана коркунучтуу жомоктук дүйнөнү эмес, тескерисинче, ал анда өзүнүн жеке турмушун, өзүнүн жеке сезимдерин жана умтулууларын, коомдун ар бир мүчөсүндө жашаган идеалдарды ырга салганды жогору баалайт14 . «Демек, сюжеттик негизин, системасын мифтик-фантастикалык элементтер түзүп, «тири укмуштуу жана коркунучтуу жомоктук дүйнөнү» сүрөттөгөн «Төштүккө» кийинки кездерде угуучулардын кайсы бир бөлүгү анча ыклас койбой кала башташкан деп болжоого болот. Ошондуктан, анын варианттары да сейрек учуроого өткөн. Кыргыз илимпоздорунан «Төштүктүн» айрым маселелерине өздөрүнүн макалалары менен С. Мусаев, Ж. Таштемиров, С. Байкожоев, К. Кудайбергенов, Э. Абдылдаев ж.б. кайрылышкан ага алгач ыраттуу кайрылгандардын бири маркум Ж. Субанбеков. Ал бул эпос боюнча алгачкылардан болуп кандидаттык диссертация жактаган, анын ар түрдүү маселелерине кайрылган бир катар макалаларды жарыялаган. Эпостун өзүнө атайы арналган монографиялык эмгектин алгачкысы С. Закировго таандык. Б. Кебекова өз эмгегинде «Төштүктүн» кыргыз-казак варианттарын салыштырып караган. Б. Кебекова эң зор фактылык материалдын негизинде түрк-монгол ж.б. элдердеги «Төштүктүн» генетикалык, типологиялык окшоштуктарын изилдеп чыккан. Бирок, фундаменталдуу ушул монографиясына «Кыргыз, казак акындарынын чыгармачылык байланышы» (Фрунзе, «Илим», 1985) деп жупуну атаган. Чындыгында, эмгекте жалаң кыргыз-казак акындарынын чыгармачылык байланышы эмес, бүткүл түрк-монгол элдеринин архаикалык эпикасын (жөө жомогу, баатырдык жомогун, көөнө баатырдык эпосун) «Төштүккө» салыштырып илимий анализ берген. Кыргыз илимпоздорунун «Төштүккө» кызыгуусу күүсүнөн жана элегине соңку кездерде эле удаасы менен эки (С. Кайыпов, К. Ж. Садыков) кандидаттык диссертациянын окакталышы күбө. Булардын ичинен С. Кайыпов диссертациялык ишин кайрадан иштеп чыгуу менен көлөмдүү монографиясын жарыялаган. 15 Автор китебинде эпикалык сүрөттөөнүн маанилүү көркөм каражаттарын ачуу менен бирге алардын эпостун көркөм мазмунундагы ролун анализдеп чыккан. «Эр Төштүктүн» поэтикалык каражаттары башка түрк элдеринин ар кыл жанрлуу эпикалык эстеликтери — казактардын, Батыш Сибирдик татарлардын «Эр Тештик» («Йир Төшлик») жөнүндөгү баатырдык жомоктору менен салыштырма анализ жүргүзүшү эмгектин салмагын бир кыйла арттырган. Автор мында эпостун поэтикалык структурасынын жанрдык — стадиалдык жана улуттук спецификалык элементтерин ачууга айрыкча көңүл бурган. Эмгектин дагы бир артыкчылыгы азыр библиографиялык сейректикке айланган (айрыкча, кыргыздардын эч бири өз кезегинде кабарсыз болгондуктан алардын колуна тийбеген) В. В. Радлов жарыялаган «Төштүктүн» тексттин азыркы кыргыз алфавитине транслитерациялап, орусча илимий котормосун берүү менен бирге (орус тилине изилдөөчү С. Кайыпов өзү таржымалалаган), азыркы фольклористикалык-текстологиялык жетишкендиктеринин деңгээлинде, тексти териштирип, комментарийлер менен жабдышы болду. Дүйнө элдеринин фольклордук чыгармаларынын типологиялык окшоштугу жөнүндөгү маселени чечүү ар убакта актуалдуу боюнча кала бермекчи. Анткени мындай изилдөөлөр фольклордук чыгармалар чексиз вариациялана берерин, типологиялык жалпылыкка ээ болуу менен бирге аларды мыйзам ченемдүү бирдиктүүлүгүн ачып көрсөтөт. К. Ж. Садыков ушул маселеге кайрылган. С. Каралаевдин айткан варианты боюнча «Төштүк» мындан мурда төрт сапар жарык көргөн. Аларда тексти жарыялоонун деңгээли ар кандай. Муну мындай жөнөкөй фактыдан да абайласа болот. Айтуучунун оозунан жазып алынган толук текстти 16559 сап ырдан турса, 1938-жылкы жарыяланышы 16017 сап ырдан, 1956-жылкы жарыяланышы 12311 сап ырдан, 3-4-басылыштары (1969, 1981-ж.) 14154 сап ырдан турат. Демек, түп нуска ар түрдүү кыскартууга туштугуп жарыяланган, анын үстүнө текстке түзүүчүлөрдүн кийлигишүүсү мол (айрым ыр саптары, сөздөрү өзгөртүлүп, башка менен алмаштырылган, түп нускада эч кезикпеген айрым ыр түрмөктөр, саптар киргизилген). Аталган жарыяланыштардын ичинен анча кыскартылбай, текст, оңдоого аз учурап түп нускага жакын турганы 1938-жылы Ыбрай Абдрахманов түзүп жарыялаган китеп. Мында кыскартуулар айрым кайталоолордун эсебинен жүрүп, диний терминдер, уяттуу эсептелген айрым сөздөр гана оңдолгон. Ал эми кийинки басылыштар жөнүндө муну айтууга болбойт, түзүүчүлөрдүн кийлигишүүсү өтө арбын. Келки-келки ыр саптарын, ал турсун бүтүндөй эпизоддорду кыскартуу диний терминдерди, эл-жер аттарын өзгөртүү, түп нускада жок ыр саптарын киргизүү сыяктуу фольклористика — текстология илимине жат, орой бузууларга жол берилген. Ырас, мындай «тазартууларга», «оңдоолорго» жол берген китепти түзүүчүлөрдү күнөөлөө да бир жактуу болор эле. Алар өз заманынын адамдары катары ошол кезде үстөмдүк кылган идеологиянын талаптарын аткарышкан, өз заманынын суроо-таламдарына ылайык ак ниеттери менен эпосту «жакшыртышкан». Биз азыркы басылышты мүмкүн болушунча фольклористикадагы текстология илиминин азыркы кездеги теориялык-методологиялык жетишкендиктерине таянып, илимий басылышка ылайыкташтырдык. Анткени мындай басылышка бир жагынан эпосту изилдөөчү окумуштуулар муктаж болсо, экинчи жагынан азыркы кыргыз окурмандары ар кандай көркөм чыгарманы ошол чыгарманы жараткан замандын эстетикалык табитине, идеологиялык көз караштарына жараша тарыхый-адабий баа бере талдап окуй алышка жарамдуу. Биз латын тамгасы менен жазылган түп нускадагы бүткүл тексти катуу тартипте (тамгасына тамга бойдон) азыркы кыргыз алфавитине транслитерациялап чыккандан кийин, аны фольклордук-текстологиялык илимий көз караштан кайрадан талдап, жазуу учурунда айтуучу же катчы тарабынан кетирилген кемчиликтер белгиленип, керек учурда четте тилди, бирок анын баары өз ордунда шилтемдер аркылуу атайы көрсөтүлүп жүрүп олтурулду. «Эр Төштүккө» текстологиялык анализ жасоодо ушул эле айтуучу С. Карала уулунан ушул эле катчы Ы. Абдрахман уулу жазып алган «Манастын» вариантынын 1981—1984-жылдары кыскартылган түрдөгү 5 томун, 1994—1995-жылдары академиялык басылышынын 2 томун жарыялоого катышкан тажрыйбабызга да таяндык. Айтуучунун тилиндеги диалектикалык өзгөчөлүккө таандык айрым сөздөрдү аны менен салыштырылып такталды. Айталы, адабий тилде сөз башындагы «п» тыбышы «б» менен («пери» эмес «бери», «пир» эмес «бир» ж.б. ) же «м» менен («перзент» эмес «мерзент») эки эпосто тең бирдей. (Катчы мындай сөздөрдү бирде «п» бирде «б», «м» менен жазат.) Ошондой эле айтуучу этиштин өткөн чагындагы «ну» мүчөнүн ордуна «лу» (мис., «болгону», «келгени», эмес «болголу», «келгели») деп колдонушу да анын тилиндеги диалектилик өзгөчөлүк катары сакталды. Катчыга мүнөздүү кемчиликтердин бири — созулма үндүү менен кыска үндүүлөрдү орун алмаштырып жазуу (мис., «уучунун» ордуна «учуу», «баруучу» «конуучунун» ордуна «баручуу», «конучуу»). Биз көзүнүн тирүүсүндө көп эле бирге болуп баарлашкан Саякбай аксакал мындай сөздөрдү адабий тилдин нормасында эле сүйлөөчү. Анын айтуусундагы (ишенимдүү болсун үчүн) теле-радиодогу тасмалардагы жазылыштарды кайталап угуп, катчыдан кеткен жогоркудай кемчиликтер китепте четтетилди. Р. САРЫПБЕКОВ М. МУКАСОВ Эр Тоштюк. Киргизский народный эпос. Фр., 1955 г. ↑ Aventures mervilleuress Seus terre et ailleurs de Er ToshtЇk Parus, 1965. ↑ Короглы. Взаимосвяэи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. М., 1983, с. 45. ↑ Потанин Г. Н. Восточные мотивы в средневековом европейском эпосе. М., 1899, с. 68. ↑ Хангалов М. Н. Балаганский сборник: Сказки, поверья и негкоторые обряды у северных бурят. Томск, 1903, с. 260, 272. ↑ Фалев П. А. Введения в изучение тюркских литератур и наречий. Ташкент. 1922., с. 17. ↑ Жирмунский В. М. Народный героический эпос. М. Л., 1962, ю. 201. ↑ Короглы X. Т. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. М., 1983, с. 45. ↑ Эр Төштүк жазган Жума Жамгырчы уулу, КРУИА КФ. инв. № 14 (207), 1—20 б. ↑ Көчпөс бай (Эр Төштүк). Жыйнаган Ыйманбек Шамен уулу. КРУИА КФ инв. № 8 (201), 87-108-б. ↑ Элеман байдын Төштүгү (жомок). Жазган Жанжигит Казакбаев. КРУИА КФ инв. № 629 (52—67). ↑ Сырттан Төштүк. Айткан С. Каралаев. Жазган Ы. Абдрахманов. КРУИА КФ. инв. № 18, 48, 54. ↑ Мифтаков К. «Манас», «Семетей» эпостору боюнча Ноокат экспедициясынын материалдары. КРУИА КФ. инв. № 1767. ↑ Радлов В. В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. Наречие дикокаменных киргизов., — Спб. 1885, с. VI. ↑ Кайыпов С. Проблемы поэтики эпоса «Эр Тештюк». Часть 1 Гиперболй, Сравнение. Фр., 1990., с. 117.